4 / 2 اگر مردم ، فضیلت اذان را می دانستند!
4 / 2اگر مردم ، فضیلت اذان را می دانستند!پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر مردم می دانستند که چه [فضیلتی] در اذان است ، بر سر [گفتن ]آن ، با یکدیگر می جنگیدند . (1)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که اگر امّتم بدانند چه ثوابی در آنها برای ایشان هست ، بر سر آن ، قرعه می زنند (/با تیر ، یکدیگر را می زنند) : اذان ، شتافتن به نماز جمعه ، و صف اوّل [ جماعت] .
امام علی علیه السلام :گفتیم : ای پیامبر خدا! شما ما را چندان به اذان گفتن ترغیب کردید که ترسیدیم امّت تو بر سر آن ، با شمشیر به جان هم بیفتند! پیامبر خدا فرمود : «[ با این حال ،] اذان گفتن ، هرگز از فقیرانِ شما فراتر نخواهد رفت» .
امام علی علیه السلام :پیامبر خدا فرمود : «برای مؤذّن ، در فاصله میان اذان و اقامه پاداشی همانند مزد شهیدِ به خون غلتیده در راه خداست» . گفتم : ای پیامبر خدا! [ با چنین پاداشی] لابد مردم بر سرِ گفتن اذان ، با شمشیر به جان یکدیگر خواهند افتاد؟ فرمود : «هرگز! زمانی بر مردم می آید که اذان گفتن را به عهده فقیرانشان می افکنند ، و همین گوشت هاست که خداوند ، آنها را بر آتش حرام کرده است» .
.
1- .عبارت پایانی این حدیث ، در المصنّف ابن ابی شیبه ، «لتحارّوه» است که چندان معنای روشنی ندارد ؛ امّا در إتحاف الساده المتّقین ، «لتحاربوه (با یکدیگر می جنگیدند)» آمده که به قرینه احادیث بعد ، شاید همین درست باشد . یا شاید درستش ، «لتحرّوه» (از «تحرّی» به معنای : در دستیابی به چیزی یا در کاری یا گفتاری ، از همدیگر پیشی گرفتن) باشد (ر . ک : النهایه : ج 1 ص 376 مادّه «حرا») .
ص: 402
مستدرک الوسائل عن جابر بن عبد اللّه عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، قال :سَمِعتُهُ یَقولُ : اللّهُمَّ اغفِرِ لِلمُؤَذِّنینَ ثَلاثا فَقُلتُ لَهُ : یا رَسولَ اللّهِ ! إنّا نَضرِبُ بِالسَّیفِ عَلَی الأَذانِ وما دَعوتَ لَنا کَما تَدعو لِلمُؤَذِّنینَ؟! فَقالَ : یا جابِرُ ، اعلَم أنَّهُ سَیَأتی زَمانٌ عَلَی النّاسِ یَکِلونَ الأَذانَ إلَی الضُّعَفاءِ ، وإنَّ لُحوما مُحَرَّمَهٌ عَلَی النّارِ ، وهِیَ لُحومُ المُؤَذِّنینَ . (1)
4 / 3فَضلُ المُؤَذِّنِأ داعِی اللّهِ عز و جلرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤَذِّنُ داعِی [ اللّهِ] (2) ، وَالإِمامُ نورُ اللّهِ ، وَالصُّفوفُ أرکانُ اللّهِ ، وَالقُرآنُ کَلامُ اللّهِ ؛ فَأَجیبوا داعِیَ اللّهِ ، وَاقتَبِسوا نورَهُ ، وکونوا أرکانَ دینِهِ ، وتَعَلَّموا کَلامَهُ . (3)
.
1- .. مستدرک الوسائل : ج 4 ص 22 ح 4080 نقلاً عن أبی الفتوح الرازی فی تفسیره ؛ تفسیر ابن کثیر : ج 7 ص 168 عن عمر نحوه ، کنز العمّال : ج 8 ص 338 ح 23158 .
2- .. ما بین المعقوفین سقط من المصدر ، وأثبتناه من کنز العمّال .
3- .. الفردوس : ج 4 ص 194 ح 6598 عن أبی سعید ، کنز العمّال : ج 7 ص 685 ح 20912 .
ص: 403
4 / 3 فضیلت مؤذّن
الف - دعوتگر به خداست
مستدرک الوسائل به نقل از جابر بن عبد اللّه :شنیدم که پیامبر خدا می فرماید : «خدایا! مؤذّنان را بیامرز» و این جمله را سه بار فرمود . گفتم : ای پیامبر خدا! ما برای اذان ، شمشیر می زنیم ؛ ولی شما این گونه که برای مؤذّنان دعا کردید ، برای ما دعا ننموده اید؟ فرمود : «ای جابر! بدان ، زمانی بر مردم فرا می رسد که اذان گفتن را به فقیرانشان می سپارند . گوشت هایی وجود دارند که بر آتش ، حرام شده اند . اینها همان گوشت های مؤذّنان است» .
4 / 3فضیلت مؤذّنالف دعوتگر به خداستپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤذّن ، دعوتگر [ به سوی خدا] است و امام جماعت ، نور خداست و صف ها[ی جماعت ،] تکیه گاه های [دین] خدایند و قرآن ، گفتار خداست . پس دعوتگر خدا را اجابت کنید و از نور او بهره بگیرید و تکیه گاه های دین او باشید و گفتارش را بیاموزید .
.
ص: 404
ب عَمودُ اللّهِ عز و جلرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤَذِّنونَ عَمودُ اللّهِ ، وَالإِمامُ نورُ اللّهِ ، وَالصُّفوفُ أرکانُ اللّهِ ؛ فَأَجیبوا عَمودَ اللّهِ ، وَاقتَبِسوا مِن نورِ اللّهِ ، وکونوا مِن أرکانِ اللّهِ . (1)
ج اُمَناءُ المُؤمِنینَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤَذِّنونَ اُمَناءُ المُؤمِنینَ عَلی صَلَواتِهِم وصَومِهِم . . . ، لا یَسأَلونَ اللّهَ عز و جل شَیئا إلّا أعطاهُم ، ولا یَشفَعونَ فی شَیءٍ إلّا شُفِّعوا . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :اُمَناءُ المُسلِمینَ عَلی صَلاتِهِم وسُحورِهِمُ المُؤَذِّنونَ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :الإِمامُ ضامِنٌ وَالمُؤَذِّنُ مُؤتَمَنٌ ، اللّهُمَّ أرشِدِ الأَئِمَّهَ وَاغفِر لِلمُؤَذِّنینَ . (4)
راجع : وسائل الشیعه : ج 4 ص 618 (باب 3 من أبواب الأذان والإقامه) .
د یَدُ الرَّحمنِ عَلی رَأسِهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَدُ الرَّحمنِ فَوقَ رَأسِ المُؤَذِّنِ ، وإنَّهُ لَیُغفَرُ لَهُ مَدی صَوتِهِ أینَ بَلَغَ . (5)
.
1- .. کنز العمّال : ج 7 ص 685 ح 20913 نقلاً عن میسره بن علی فی مشیخته والدیلمی عن ابن عمر .
2- .. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 292 ح 905 ، الأمالی للصدوق : ص 280 ح 310 ، روضه الواعظین: ص 344 کلّها عن بلال ، بحار الأنوار: ج 84 ص 124 ح 21 .
3- .. السنن الکبری : ج 1 ص 626 ح 1999 ، المعجم الکبیر : ج 7 ص 176 ح 6743 وفیه «فطرهم» بدل «صلاتهم» وکلاهما عن أبی محذوره ، کنز العمّال: ج 7 ص 682 ح 20896 .
4- .. سنن أبیداود: ج 1 ص 143 ح 517 ، سنن الترمذی: ج 1 ص 402 ح 207 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 485 ح 9949 ، السنن الکبری : ج 1 ص 632 ح 2022 کلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال: ج 7 ص 589 ح 20391 ؛ تهذیب الأحکام: ج 2 ص 282 ح 1121 عن عبداللّه الهاشمی عن أبیه عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه صدره .
5- .. المعجم الأوسط : ج 2 ص 281 ح 1987 ، تاریخ بغداد : ج 11 ص 193 الرقم 5901 نحوه وکلاهما عن أنس ، کنز العمّال : ج 7 ص 687 ح 20925 .
ص: 405
ب - ستون خداست
ج - امانتدار اهل ایمان است
د - دست خدا بر سر اوست
ب ستون خداستپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤذّنان ، ستون خدایند و امام جماعت ، نور خداست و صف ها[ی جماعت]، تکیه گاه های [دین] خدایند . پس ، ستون خدا را لبّیک بگویید و از نور خدا پرتو بگیرید و از تکیه گاه های [دین] خدا باشید.
ج امانتدار اهل ایمان استپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤذّنان ، امین اهل ایمان بر نمازها و روزه... آنها هستند . هر چه از خدای عز و جل بخواهند ، به آنان عطا می کند و برای هر چه شفاعت کنند ، شفاعتشان پذیرفته می شود.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤذّنان ، امین مسلمانان بر نماز و سَحَری آنها هستند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام جماعت ، ضامن است و مؤذّن ، امین . بار خدایا! امامانِ جماعت را ارشاد کن و مؤذّنان را بیامرز.
ر . ک : وسائل الشیعه : ج 4 ص 618 (ابواب اذان و اقامه / باب سوم) .
د دست خدا بر سر اوستپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دست خدای مهربان ، بالای سر مؤذّن است (1) و به اندازه صدارَس او ، تا هر کجا که برسد ، گناهانش را می آمرزد.
.
1- .اشاره به لطف و عنایت ویژه حضرت حق به مؤذّن است .
ص: 406
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أخَذَ المُؤَذِّنُ فی أذانِهِ ، وَضَعَ الرَّبُّ عز و جل یَدَهُ عَلی رَأسِهِ ، فَلا یَزالُ کَذلِکَ حَتّی یَفرُغَ . (1)
ه یُصَدِّقُهُ کُلُّ رَطبٍ ویابِسٍرسول اللّه صلی الله علیه و آله وقَد سَمِعَ مُؤَذِّنا یَقولُ : أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ :صَدَّقَکَ کُلُّ رَطبٍ ویابِسٍ . (2)
و یُغفَرُ لَهُ مَدَّ صَوتِهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤَذِّنُ یُغفَرُ لَهُ بِمَدِّ صَوتِهِ (3) ، ویُصَدِّقُهُ مَن سَمِعَهُ مِن رَطبٍ ویابِسٍ ، ولَهُ مِثلُ أجرِ مَن صَلّی مَعَهُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :المُؤَذِّنُ یُغفَرُ لَهُ مَدی صَوتِهِ ، ویَشهَدُ لَهُ کُلُّ رَطبٍ ویابِسٍ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :یَغفِرُ اللّهُ لِلمُؤَذِّنِ مُنتَهی أذانِهِ ، ویَستَغفِرُ لَهُ کُلُّ رَطبٍ ویابِسٍ سَمِعَ صَوتَهُ . (6)
.
1- .. الفردوس: ج 1 ص 320 ح 1265 عن ابن عمر وأنس ، کنز العمّال: ج 7 ص 681 ح 20892 .
2- .. المجازات النبویّه : ص 210 ح 180 ، بحار الأنوار: ج 84 ص 184 ح 17 .
3- .. المَدّ : القَدْر ، یرید به قَدْر الذنوب ؛ أی یُغفر له ذلک إلی منتهی مدّ صوته ، وهو تمثیل لسعه المغفره . [ و یروی «مدی صوته»] المدی الغایه ؛ أی یستکمل مغفره اللّه إذا استنفد وُسعه فی رفع صوته ، فیبلغ الغایه فی المغفره إذا بلغ الغایه فی الصوت (النهایه : ج 4 ص 308 «مدد» وص 310 «مدا») .
4- .. سنن النسائی : ج 2 ص 13 ، مسند ابن حنبل : ج 6 ص 406 ح 18532 کلاهما عن البرّاء بن عازب ، المعجم الکبیر : ج 8 ص 241 ح 7942 عن أبی اُمامه نحوه ، کنز العمّال : ج 7 ص 619 ح 20550 .
5- .. سنن أبی داود : ج 1 ص 142 ح 515 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 420 ح 9546 ، السنن الکبری : ج 1 ص 634 ح 2029 ، شُعب الإیمان: ج 3 ص 118 ح 3056 کلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 7 ص 680 ح 20887 .
6- .. مسند ابن حنبل : ج 2 ص 500 ح 6210 عن ابن عمر ، کنز العمّال: ج 7 ص 687 ح 20926 .
ص: 407
ه - هر تر و خشکی ، او را تصدیق می کند
و - به اندازه صدارَس او ، گناهانش آمرزیده می شود
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤذّن ، هر گاه شروع به گفتن اذان کند ، پروردگار عز و جل دستش را بر سر او می نهد و همچنان دستش بر سر اوست تا اذانش را تمام کند.
ه هر تر و خشکی ، او را تصدیق می کندپیامبر خدا صلی الله علیه و آله خطاب به مؤذّنی که بانگ «أشهد أن لا إله إلّا اللّهِ» او را شنید :هر تر و خشکی ، تو را تصدیق می کند.
و به اندازه صدارَس او ، گناهانش آمرزیده می شودپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به اندازه صدارَس مؤذّن ، گناهانش آمرزیده می شود و هر تر و خشکی که صدای او را بشنود ، گفته های او را تصدیق می کند ، و برای مؤذّن ، همانند پاداش کسی است که با او نماز می خواند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به اندازه صدارَس مؤذّن ، گناهانش آمرزیده می شود و هر تر و خشکی برای او گواهی می دهد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تا آن جا که صدای اذانِ مؤذّن برسد ، خداوند، گناهانش را می آمرزد و هر تر و خشکی که صدای او را بشنود ، برایش آمرزش می طلبد.
.
ص: 408
عنه صلی الله علیه و آله :یُغفَرُ لِلمُؤَذِّنِ مَدَّ صَوتِهِ ، ولَهُ مِثلُ أجرِ مَن صَلّی مَعَهُ مِن غَیرِ أن یَنقُصَ مِن اُجورِهِم شَیءٌ . (1)
الإمام الباقر علیه السلام :مَن أذَّنَ عَشرَ سِنینَ مُحتَسِبا (2) یَغفِرُ اللّهُ لَهُ مَدَّ بَصَرِهِ وصَوتِهِ فِی السَّماءِ ، ویُصَدِّقُهُ کُلُّ رَطبٍ ویابِسٍ سَمِعَهُ ، ولَهُ مِن کُلِّ مَن یُصَلّی مَعَهُ فی مَسجِدِهِ سَهمٌ ، ولَهُ مِن کُلِّ مَن یُصَلّی بِصَوتِهِ حَسَنَهٌ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :المُؤَذِّنُ یُغفَرُ لَهُ مَدی صَوتِهِ ، ویَشهَدُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ سَمِعَهُ . (4)
ز تَجِبُ لَهُ الجَنَّهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أذَّنَ فی مِصرٍ مِن أمصارِ المُسلِمینَ سَنَهً وَجَبَت لَهُ الجَنَّهُ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن حافَظَ عَلَی الأَذانِ سَنَهً اُوجِبَ لَهُ الجَنَّهُ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :دَخَلتُ الجَنَّهَ فَرَأَیتُ فیها جَنابِذَ (7) مِن لُؤلُؤٍ ، فَقُلتُ : لِمَن هذِهِ یا جِبریلُ ؟ قالَ : لِلمُؤَذِّنینَ وَالأَئِمَّهِ مِن اُمَّتِکَ . (8)
.
1- .. تنبیه الغافلین : ص 285 ح 389 ، المعجم الکبیر : ج 8 ص 241 ح 7942 وفیه صدره إلی «من صلّی معه» وکلاهما عن أبی اُمامه الباهلی ، کنز العمّال: ج 7 ص 688 ح 20928 نقلاً عن أبی الشیخ فی الأذان عن البراء نحوه .
2- .. أی طَلبا لوَجه اللّه ِ وثوابه (النهایه : ج 1 ص 382 «حسب») .
3- .. تهذیب الأحکام : ج 2 ص 284 ح 1131 ، الخصال : ص 448 ح 50 کلاهما عن سعد بن طریف ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 285 ح 882 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 329 ح 77 وفیهما «المؤذّن» بدل «من أذّن عشر سنین محتسبا» ، روضه الواعظین : ص 342 ، بحار الأنوار : ج 84 ص 104 ح 1 .
4- .. الکافی : ج 3 ص 307 ح 28 ، تهذیب الأحکام : ج 2 ص 52 ح 175 کلاهما عن محمّد بن مروان .
5- .. تهذیب الأحکام : ج 2 ص 283 ح 1126 ، ثواب الأعمال : ص 52 ح 1 کلاهما عن معاویه بن وهب عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 285 ح 881 ، بحار الأنوار: ج 84 ص 147 ح 40 .
6- .. شُعب الإیمان : ج 3 ص 119 ح 3058 ، تاریخ دمشق : ج 54 ص 47 ح 11348 کلاهما عن ثوبان ، کنز العمّال : ج 7 ص 684 ح 20908 .
7- .. الجَنابِذ : جمع جُنبُذه ؛ وهی القُبّه (النهایه : ج 1 ص 305 «جنبذ») .
8- .. المطالب العالیه : ج 1 ص 66 ح 236 ، کنز العمّال: ج 7 ص 682 ح 20900 .
ص: 409
ز - بهشت بر او واجب است
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به اندازه صدارَس مؤذّن ، گناهانش آمرزیده می شود و برای او همانند اجر کسانی است که با وی نماز می خوانند ، بدون آن که از اجر آنان چیزی کم شود.
امام باقر علیه السلام :هر کس به مدّت ده سال ، برای رضای خدا اذان بگوید ، خداوند به اندازه ای که نگاه و صدای مؤذّن در آسمان می رسد ، گناهانش را می آمرزد ، و هر تر و خشکی که بانگ اذانش را بشنود ، او را تصدیق می کند ، و از [پاداش] هر که در مسجد او با وی نماز بخواند ، او را سهمی است ، و از [ حسناتِ] هر که با صدای او نماز بخواند ، برایش حسنه ای است.
امام صادق علیه السلام :به اندازه صدارَس مؤذّن ، گناهانش آمرزیده می شود و هر چیزی که صدای او را بشنود ، برایش گواهی می دهد.
ز بهشت بر او واجب استپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در شهری از شهرهای مسلمانان به مدّت یک سال اذان بگوید ، بهشت بر او واجب می گردد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس یک سال بر گفتن اذان مداومت ورزد ، بهشت بر او واجب می گردد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وارد بهشت شدم و در آن ، گنبدهایی از مروارید دیدم . گفتم : ای جبرئیل! اینها از آنِ کیست؟ گفت : از آنِ مؤذّنان و امامان جماعتِ امّت تو.
.
ص: 410
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أذَّنَ مُحتَسِبا سَبعَ سِنینَ کَتَبَ اللّهُ لَهُ بَراءَهً مِنَ النّارِ . (1)
الإمام الباقر علیه السلام :مَن أذَّنَ سَبعَ سِنینَ مُحتَسِبا جاءَ یَومَ القِیامَهِ لا ذَنبَ لَهُ . (2)
تنبیه الغافلین عن سَلَمَه بن ضِرار عن رجل من أهل الشام :جاءَ رَجُلٌ إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : أخبِرنی بِعَمَلٍ أدخُلُ بِهِ الجَنَّهَ . قالَ : کُن مُؤَذِّنَ قَومِکَ یَجمَعوا بِکَ صَلاتَهُم . قالَ : یا رَسولَ اللّهِ إن لَم اُطِق ؟ قالَ : کُن إمامَ قَومِکَ یُقیموا بِکَ صَلاتَهُم . قالَ : فَإِن لَم اُطِق ؟ قالَ : فَعَلَیکَ بِالصَّفِّ الأَوَّلِ . (3)
ح لا یَتَبَدَّدُ فی قَبرِهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله یَصِفُ الإِمامَ عَلِیّا علیه السلام یَومَ القِیامَهِ :بِیَدِهِ لِواءُ الحَمدِ ، و کُلُّ الخَلائِقِ تَحتَ اللِّواءِ ، یَحُفُّ بِهِ الأَئِمَّهُ وَالمُؤَذِّنونَ بِتِلاوَهِ القُرآنِ وَالأَذانِ ، وهُمُ الَّذینَ لا یَتَبَدَّدونَ فی قُبورِهِم . (4)
.
1- .. سنن ابن ماجه : ج 1 ص 240 ح 727 ، سنن الترمذی : ج 1 ص 400 ح 206 کلاهما عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 7 ص 683 ح 20904 .
2- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 286 ح 883 ، ثواب الأعمال : ص 52 ح 1 عن سعد بن طریف ، بحار الأنوار : ج 84 ص 146 ح 40 .
3- .. تنبیه الغافلین : ص 285 ح 388 ، تاریخ أصبهان : ج 2 ص 48 ح 1046 عن أنس ، المعجم الأوسط : ج 7 ص 364 ح 7737 ، التاریخ الکبیر : ج 1 ص 37 ح 59 ولیس فیه ذیله من «قال : یا رسول اللّه » وکلاهما عن ابن عبّاس وکلّها نحوه .
4- .. تفسیر فرات : ص 507 ح 664 عن سعد بن أبی وقّاص ، بحار الأنوار : ج 8 ص 6 ح 10 .
ص: 411
ح - بدنش در قبر متلاشی نمی شود
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس هفت سال برای رضای خدا اذان بگوید ، خداوند، برات آزادی از آتش را برایش می نویسد .
امام باقر علیه السلام :هر کس هفت سال برای خدا اذان بگوید ، روز قیامت ، در حالی [ به صحرای محشر] می آید که هیچ گناهی ندارد .
تنبیه الغافلین به نقل از سلمه بن ضِرار ، از مردی شامی :مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : مرا از عملی آگاه فرما که با به کار بستن آن ، به بهشت روم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «مؤذّنِ قومت باش تا به واسطه [ اذانِ] تو در نمازشان حاضر شوند» . گفت : ای پیامبر خدا! اگر از عهده این کار بر نیامدم؟ فرمود : «امام جماعتِ قومت باش تا با تو ، نمازشان را بگزارند» . گفت : اگر نتوانستم؟ فرمود : «در صف اوّل [ جماعت] باش» .
ح بدنش در قبر متلاشی نمی شودپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در بیان ویژگی های امام علی علیه السلام در روز قیامت :پرچم ستایش (لواء الحمد)، در دست اوست و همه خلایق ، زیر این پرچم اند و امامانِ جماعت و مؤذّنان ، در حالی که قرآن تلاوت می کنند و اذان می گویند ، او را در میان می گیرند ؛ و اینان همانانی هستند که در قبرهایشان متلاشی نمی شوند.
.
ص: 412
عنه صلی الله علیه و آله :المُؤَذِّنُ المُحتَسِبُ کَالشَّهیدِ یَتَشَحَّطُ (1) فی دَمِهِ حَتّی یَفرُغَ مِن أذانِهِ ، ویَشهَدُ لَهُ کُلُّ رَطبٍ ویابِسٍ ، وإذا ماتَ لَم یُدَوَّد فی قَبرِهِ . (2)
ط یُحشَرُ وهُوَ یُؤَذِّنُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ المُؤَذِّنینَ وَالمُلَبّینَ یَخرُجونَ مِن قُبورِهِم یُؤَذِّنُ المُؤَذِّنُ ویُلَبِّی المُلَبّی . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :المُؤَذِّنونَ المُحتَسِبونَ یَخرُجونَ یَومَ القِیامَهِ مِن قُبورِهِم وهُم یُؤَذِّنونَ ، فَالمُؤَذِّنُ المُحتَسِبُ یَشهَدُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ یَسمَعُ صَوتَهُ مِن حَجَرٍ أو شَجَرٍ أو مَدَرٍ أو بَشَرٍ أو رَطبٍ أو یابِسٍ ، ویَغفِرُ اللّهُ لَهُ مَدَّ صَوتِهِ ، ویَکتُبُ لَهُ مِنَ الأَجرِ بِعَدَدِ مَن یُصَلّی بِأَذانِهِ ، ویُعطیهِ اللّهُ ما یَسأَلُ بَینَ الأَذانِ وَالإِقامَهِ ، إمّا أن یُعَجِّلَهُ فِی الدُّنیا أو یَدَّخِرَهُ فِی الآخِرَهِ ، و إمّا أن یَصرِفَ عَنهُ السّوءَ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا کانَ یَومُ القِیامَهِ وجَمَعَ اللّهُ عز و جل النّاسَ فی صَعیدٍ واحِدٍ ، بَعَثَ اللّهُ عز و جل إلَی المُؤَذِّنینَ بِمَلائِکَهٍ مِن نورٍ ، ومَعَهُم ألوِیَهٌ وأعلامٌ مِن نورٍ ، یَقودونَ جَنائِبَ (5) ، أزِمَّتُها زَبَرجَدٌ أخضَرُ ، وحَقائِبُهَا (6) المِسکُ الأَذفَرُ ، یَرکَبُهَا المُؤَذِّنونَ ، فَیَقومونَ عَلَیها قِیاما ، تَقودُهُمُ المَلائِکَهُ ، یُنادونَ بِأَعلی أصواتِهِم بِالأَذانِ . (7)
.
1- .. فی المصدر : «یَتَشخَّط» ، والتصویب من کنز العمّال . و«یتشحّط فی دمه» : أی یتخبّط فیه ویضطرب ویتمرّغ (النهایه : ج 2 ص 449 «شحط») .
2- .. المعجم الکبیر : ج 12 ص 322 ح 13554 ، تاریخ أصبهان: ج 2 ص 76 ح 1136 کلاهماعن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 7 ص 686 ح 10918 .
3- .. المعجم الأوسط: ج 4 ص 40 ح 3558 عن جابر ، کنز العمّال: ج 7 ص 679 ح 20881 .
4- .. تنبیه الغافلین : ص 290 ح 405 ، تاریخ أصبهان : ج 1 ص 397 ح 746 وفیه صدره إلی «یؤذّنون» وکلاهما عن جابر بن عبداللّه ؛ مستدرک الوسائل: ج 4 ص 37 ح 4124 نقلاً عن درر اللآلی نحوه .
5- .. الجَنیبَه : الفَرَس تُقاد ولا تُرکب ، فعیله بمعنی مفعوله ، یقال: جنَبتُهُ ؛ إذا قُدتَه إلی جنبک (المصباح المنیر : ص 111 «جنب»). وفی بعض المصادر «نجائب» ؛ والنَّجیب : یُطلق علی البعیر والفَرَس إذا کانا کریمَین عتیقَین (انظر : لسان العرب : ج 1 ص 748 «نجب») .
6- .. وفی بعض النسخ : «خفائفها» ، قال المولی محمّد تقی المجلسی فی روضه المتّقین ج 2 ص 252 : خفائفها جمع الخُفّ؛ والمراد بها الأرجل ، وکونها من المسک إمّا اعتبار سطوع رائحه المسک منها ، ویمکن أن یکون نشوها منه . وعلی نسخه «الحقائب» ؛ الحقیبه : کلّما شُدّ فی مؤخّر رَحْل أو قَتَب .
7- .. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 294 ح 905 ، الأمالی للصدوق : ص 281 ح 310 ، روضه الواعظین: ص 344 کلّها عن بلال ، بحار الأنوار: ج 84 ص 125 ح 21 .
ص: 413
ط - در حال اذان گفتن ، محشور می شود
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که برای خدا اذان می گوید ، تا زمانی که اذانش را به پایان ببرد ، همانند شهیدی است که در خونش می غلتد ، و هر تر و خشکی برای او گواهی می دهد ، و هر گاه بمیرد ، [بدن او] در گورش کِرم نمی افتد.
ط در حال اذان گفتن ، محشور می شودپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤذّن ها و کسانی که اذان او را لبّیک می گویند ، در حالی از گورهایشان بیرون می آیند که مؤذّن ، اذان می گوید و لبّیک گو ، لبّیک می گوید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آنان که برای خشنودی خدا اذان می گویند ، در روز قیامت ، اذان گویان ، از گورهایشان بیرون می آیند . مؤذّنی که برای خشنودی خدا اذان بگوید ، هر چیزی که صدای او را بشنود از سنگ و درخت و کلوخ و بشر و هر تر و خشکی، برای او گواهی می دهد ، و خداوند به اندازه صدارَس او گناهانش را می آمرزد ، و به شمار کسانی که با اذان او نماز می خوانند ، برایش اجر می نویسد ، و در فاصله میان اذان و اقامه ، هر درخواستی کند ، خداوند به او عطا می کند : یا در همین دنیا می دهد ، یا برای آخرتش ذخیره می کند و یا گزند را از او دفع می نماید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون روز قیامت بشود و خداوند عز و جل مردم را در یک دشتْ گرد آورد ، خداوند عز و جل برای مؤذّنان ، فرشتگانی از نور می فرستد که درفش ها و پرچم هایی از نور با خود حمل می کنند و اسب هایی را با خود می کشند که افسارهایشان از زبرجد سبز است و خورجین هایشان از مُشک تیزبوی . مؤذّنان ، بر این اسب ها سوار می شوند و روی آنها راست می ایستند و فرشتگان ، آنها را می کشند و مؤذّنان با تمام توان ، صدایشان را به اذان ، بلند می کنند .
.
ص: 414
ی أطوَلُ النّاسِ أعناقا یَومَ القِیامَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤَذِّنونَ أطوَلُ النّاسِ أعناقا (1) یَومَ القِیامَهِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لَو أقسَمتُ لَبَرَرتُ : إنَّ أحَبَّ عِبادِ اللّهِ إلَی اللّهِ لَرُعاهُ الشَّمسِ وَالقَمَرِ یَعنِی المُؤَذِّنینَ وإنَّهُم لَیُعرَفونَ یَومَ القِیامَهِ بِطولِ أعناقِهِم . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :یَأتِی المُؤَذِّنونَ أطوَلَ النّاسِ أعناقا یَومَ القِیامَهِ یُنادونَ بِشَهادَهِ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وأنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ، فَلا یَسمَعُ المُؤَذِّنینَ شَیءٌ إلّا شَهِدَ لَهُم بِذلِکَ یَومَ القِیامَهِ. (4)
.
1- .. «أطول الناس أعناقا» : أی أکثر الناس تشوّفا إلی رحمه اللّه ؛ لأنّ المتشوّف یطیل عنقه إلی ما یتطلّع إلیه ... وقیل : إنّهم ساده ورؤساء ، والعرب تصف الساده بطول الأعناق (شرح صحیح مسلم للنووی : ج 4 ص 333) .
2- .. صحیح مسلم : ج 1 ص 290 ح 14 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 240 ح 725 کلاهما عن معاویه بن أبی سفیان ، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 338 ح 12729 عن أنس ، کنز العمّال : ج 7 ص 682 ح 20895 ؛ تهذیب الأحکام : ج 2 ص 284 ح 1132 عن العرزمی عن الإمام الصادق علیه السلام ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 61 ح 249 عن الحسن بن عبد اللّه التمیمی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 84 ص 106 ح 4 .
3- .. المعجم الأوسط: ج 5 ص 106 ح 4808 ، تاریخ بغداد : ج 3 ص 99 الرقم 1095 کلاهما عن أنس ، کنز العمّال : ج 7 ص 683 ح 20901 .
4- .. مسند زید : ص 97 عن الإمام زین العابدین عن أبیه عن جدّه علیهم السلام ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 144 نحوه ، بحار الأنوار : ج 84 ص 157 ح 55 .
ص: 415
ی - گردن فرازترینِ مردم در روز قیامت است
ی گردن فرازترینِ مردم در روز قیامت استپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت ، مؤذّنان ، گردن فرازترینِ (1) مردمان اند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به درستی ، سوگند می خورم که : محبوب ترینْ بندگان خدا در نزد خداوند ، مراقبان خورشید و ماه یعنی مؤذّنان هستند . اینان در روز قیامت ، به کشیدگیِ گردن هایشان شناخته می شوند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت ، مؤذّنان ، در حالی می آیند که گردن فرازترینِ مردمان اند و بانگ «أشهد أن لا إله إلّا اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله» سر می دهند . هر چیزی که صدای مؤذّنان را بشنود ، در روز قیامت ، همان را به نفع آنان گواهی می دهد.
.
1- .یعنی بیش از همه مردم ، به سوی رحمت خدا گردن می کشند . به قولی ، آقا و سَرورند . عرب ، افراد آقا را به گردن فرازی توصیف می کند (ر . ک : شرح النووی لصحیح مسلم : ج 4 ص 333) .
ص: 416
الإمام علیّ علیه السلام :یُحشَرُ المُؤَذِّنونَ یَومَ القِیامَهِ طِوالَ الأَعناقِ . (1)
ک هُوَ مَعَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدّیقینَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحینَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یُحشَرُ المُؤَذِّنونَ مِن اُمَّتی مَعَ النَّبِیّینَ وَالصِّدّیقینَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحینَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام :یا عَلِیُّ ، إنَّ لِواءَ الحَمدِ مَعَکَ یَومَ القِیامَهِ تَقدَمُ بِهِ قُدّامَ اُمَّتی ، وَالمُؤَذِّنونَ عَن یَمینِکَ وعَن شِمالِکَ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أذَّنَ عَشرَ سِنینَ أسکَنَهُ اللّهُ عز و جل مَعَ إبراهیمَ الخَلیلِ علیه السلام فی قُبَّتِهِ أو فی دَرَجَتِهِ . (4)
ل النَّوادِررسول اللّه صلی الله علیه و آله :لِلإِمامِ وَالمُؤَذِّنِ مِثلُ اُجورِ مَن صَلّی مَعَهُما . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ النّاسِ فِی المَسجِدِ : الإِمامُ ، ثُمَّ المُؤَذِّنُ ، ثُمَّ یَمینُ الإِمامِ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :لِلمُؤَذِّنِ فَضلٌ عَلی مَن أتَی الصَّلاهَ عِشرونَ ومِئَتا حَسَنَهٍ إلّا مَن قالَ مِثلَ ما یَقولُ ، فَإِن أقامَ فَأَربَعونَ ومِئَتا حَسَنَهٍ . (7)
.
1- .. المحاسن : ج 1 ص 121 ح 128 عن جابر الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار: ج 84 ص 149 ح 43 .
2- .. الخصال : ص 355 ح 36 ، الأمالی للصدوق: ص 261 ح 279 کلاهما عن الحسن بن عبداللّه عن أبیه عن الإمام الحسن علیه السلام ، الاختصاص: ص 39 عن الحسین بن عبد اللّه عن أبیه عن جدّه عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام الحسین علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله نحوه ، بحار الأنوار: ج 84 ص 116 ح 10 .
3- .. تفسیر فرات : ص 366 ح 498 عن الإمام زین العابدین علیه السلام ، بحار الأنوار: ج 8 ص 7 ح 12 .
4- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 293 ح 905 ، الأمالی للصدوق : ص 280 ح 310 ، روضه الواعظین : ص 344 کلّها عن بلال ، بحار الأنوار : ج 84 ص 124 ح 21 .
5- .. کنز العمّال : ج 7 ص 586 ح 20374 نقلاً عن أبی الشیخ عن أبی هریره .
6- .. الفردوس : ج 1 ص 358 ح 1446 عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنز العمّال: ج 7 ص 586 ح 20375 .
7- .. الفردوس : ج 3 ص 321 ح 4962 ، تاریخ أصبهان : ج 1 ص 384 الرقم 715 ، کنز العمّال : ج 7 ص 703 ح 21012 نقلاً عن الحاکم فی تاریخه وأبی نعیم وکلاهما نحوه وکلّها عن أبی هریره .
ص: 417
ک - با پیامبران علیهم السلام و صدّیقان و شهیدان و صالحان ، محشور می شود
ل - گوناگون
امام علی علیه السلام :در روز قیامت ، مؤذّنان ، گردن فراز محشور می شوند.
ک با پیامبران علیهم السلام و صدّیقان و شهیدان و صالحان ، محشور می شودپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤذّنان امّت من ، با پیامبران و صدّیقان و شهیدان و صالحان محشور می شوند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام :ای علی! در روز قیامت ، پرچم ستایش (لواء الحمد) در دست توست و پیشاپیش امّتم حرکت می کنی و مؤذّنان ، در سمت راست و چپ تو قرار گرفته اند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس به مدّت ده سال اذان بگوید ، خداوند عز و جل او را در سراپرده ابراهیم خلیل علیه السلام با وی و یا در درجه او سُکنا می دهد.
ل گوناگونپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای امام جماعت و مؤذّن ، به اندازه [ مجموع] پاداش های کسانی است که با آنان نماز می گزارند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترینِ مردم در مسجد ، اوّل ، امام جماعت است ، سپس مؤذّن و آن گاه [افرادِ ایستاده در] سمت راست امام .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤذّن را بر کسی که نماز می گزارد ، دویست و بیست حسنه برتری است ، مگر بر آن کسی که مانند آنچه مؤذّن می گوید ، [ اذان ]بگوید . و اگر اقامه هم بگوید ، او را دویست و چهل حسنه است.
.
ص: 418
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أذَّنَ سَنَهً عَلی نِیَّهٍ صادِقَهٍ لا یَطلُبُ عَلَیها أجرا ، حُشِرَ یَومَ القِیامَهِ فَاُوقِفَ عَلی بابِ الجَنَّهِ ، فَقیلَ لَهُ : اِشفَع لِمَن شِئتَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أذَّنَ فی سَبیلِ اللّهِ صَلاهً واحِدَهً إیمانا وَاحتِسابا وتَقَرُّبا إلَی اللّهِ عز و جل ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ ما سَلَفَ مِن ذُنوبِهِ ، ومَنَّ عَلَیهِ بِالعِصمَهِ فیما بَقِیَ مِن عُمُرِهِ ، وجَمَعَ بَینَهُ وبَینَ الشُّهَداءِ فِی الجَنَّهِ . (2)
4 / 4حَقُّ المُؤَذِّنِالإمام زین العابدین علیه السلام فی رِسالَهِ الحُقوقِ :أمّا حَقُّ المُؤَذِّنِ فَأَن تَعلَمَ أنَّهُ مُذَکِّرٌ لَکَ رَبَّکَ عز و جل ، وداعٍ لَکَ إلی حَظِّکَ ، وعَونُکُ عَلی قَضاءِ فَرضِ اللّهِ عَلَیکَ ، فَاشکُر (3) عَلی ذلِکَ شُکرَکَ لِلمُحسِنِ إلَیکَ . (4)
.
1- .. تاریخ دمشق : ج 14 ص 90 ح 3390 عن أنس ، کنز العمّال : ج 7 ص 684 ح 20907 .
2- .. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 294 ح 905 ، الأمالی للصدوق: ص 280 ح 310 ، روضه الواعظین : ص 344 کلّها عن بلال ، بحار الأنوار : ج 84 ص 124 ح 21 وراجع : السنن الکبری : ج 1 ص 636 ح 2039 و کنز العمّال : ج 7 ص 683 ح 20906 .
3- .. کذا فی المصدر ، وفی المصادر الاُخری : «فاشکره» وهو المناسب للسیاق .
4- .. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 2 ص 623 ح 3214 ، الخصال: ص 569 ح 1 کلاهما عن أبی حمزه الثمالی ، تحف العقول : ص 265 ح 28 نحوه ، بحار الأنوار: ج 74 ص 7 ح 1 .
ص: 419
4 / 4 حقّ مؤذّن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس با نیّت خالص و بدون درخواست مزدی ، به مدّت یک سال اذان بگوید ، روز قیامت ، هنگامی که محشور می شود ، او را بر درِ بهشت نگه می دارند و به او می گویند : برای هر که می خواهی ، شفاعت کن .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در راه خدا و از سَرِ ایمان و برای خشنودی خدا و تقرّب به خداوند عز و جل ، برای یک نماز ، اذان بگوید ، خداوند، گناهان گذشته او را می آمرزد ، و در باقی مانده عمرش او را از گناه، نگه می دارد و وی را در بهشت با شهدا گرد می آورد.
4 / 4حقّ مؤذّنامام زین العابدین علیه السلام در رساله الحقوق :حقّ مؤذّن ، آن است که بدانی که او پروردگارت را به یاد تو می آورد و تو را به بهره ات فرا می خواند و تو را بر انجام دادن آنچه خداوند بر تو واجب نموده ، کمک می کند . پس برای این کار ، [ از او ]سپاس گزاری کن ، همچنان که از کسی که به تو نیکی می کند ، سپاس گزاری می کنی.
.
ص: 420
الفصل الخامس : برکات الأذان5 / 1طَردُ الشَّیطانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا أذَّنَ المُؤَذِّنُ أدبَرَ الشَّیطانُ ولَهُ حُصاصٌ (1) . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الشَّیطانَ إذا سَمِعَ النِّداءَ بِالصَّلاهِ ، ذَهَبَ حَتّی یَکونَ مَکانَ الرَّوحاءِ (3) . (4)
عنه صلی الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِأَمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام :یا عَلِیُّ ، إذا وُلِدَ لَکَ غُلامٌ أو جارِیَهٌ فَأَذِّن فی اُذُنِهِ الیُمنی ، و أقِم فِی الیُسری ؛ فَإِنَّهُ لا یَضُرُّهُ الشَّیطانُ أبَدا . (5)
.
1- .. الحُصاص : شِدَّهُ العَدْوِ وَحِدَّتُه . وقیل : هو أن یمصَعَ بذَنَبِه [ أی یحرّکه] ، ویَصُرّ بأُذُنیه [ أی ینصبهما ] ویعدو . وقیل : هو الضُّراط (النهایه : ج 1 ص 396 «حصص») .
2- .. صحیح مسلم : ج 1 ص 291 ح 17 ، وص 398 ح 83 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 373 ح 1465 ، صحیح ابن حبّان : ج 1 ص 193 ح 16 والثلاثه الأخیره نحوه وکلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 7 ص 690 ح 20943 ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 409 ح 75 وفیه «ضراط» بدل «حصاص» .
3- .. الرَّوحاءُ : بین الحرمین الشریفین ، علی ثلاثین أو أربعین أو ستّه وثلاثین میلاً من المدینه (تاج العروس : ج 4 ص 67 «روح») .
4- .. صحیح مسلم : ج 1 ص 290 ح 15 ، مسند ابن حنبل : ج 5 ص 95 ح 14616 نحوه ، صحیح ابن حبّان : ج 4 ص 549 ح 1664 ، صحیح ابن خزیمه : ج 1 ص 205 ح 393 ، مسند أبی یعلی : ج 2 ص 354 ح 1890 کلّها عن جابر ، کنز العمّال : ج 7 ص 680 ح 20885 .
5- .. تحف العقول : ص 13 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 66 ح 5 .
ص: 421
فصل پنجم : برکات اذان
5 / 1 رانده شدن شیطان
فصل پنجم : برکات اذان5 / 1رانده شدن شیطانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه مؤذّن اذان بگوید ، شیطان به سرعت پا به فرار می گذارد . (1)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شیطان ، هر گاه بانگ نماز را بشنود ، تا رَوحاء (2) دور می شود.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارش به امیر مؤمنان علیه السلام :ای علی! هر گاه پسری یا دختری برایت متولّد شد ، در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگو ؛ زیرا در این صورت ، شیطان هرگز به او گزند نمی رساند.
.
1- .عبارت «له حُصاص» در متن عربی، یعنی : تند و تیز می دود . به قولی: دُم خود را تکان می دهد و گوش هایش را سیخ می کند و می رود .
2- .رَوحاء ، مکانی است میان مکّه و مدینه در سی یا چهل و یا سی و شش میلی مدینه .
ص: 422
الإمام زین العابدین علیه السلام :حَدَّثَتنی أسماءُ بِنتُ عُمَیسٍ ، قالَت : حَدَّثَتنی فاطِمَهُ علیهاالسلام لَمّا حَمَلَت بِالحَسَنِ علیه السلام و وَلَدَتهُ (1) جاءَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله . . . وأذَّنَ فی اُذُنِهِ الیُمنی ، و أقامَ فی اُذُنِهِ الیُسری . . . . فَلَمّا کانَ بَعدَ حَولٍ وُلِدَ الحُسَینُ علیه السلام ، و جاءَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یا أسماء هَلُمِّی ابنی ، فَدَفَعَتهُ إلَیهِ فی خِرقَهٍ بَیضاءَ ، فَأَذَّنَ فی اُذُنِهِ الیُمنی ، و أقامَ فِی الیُسری ، و وَضَعَهُ فی حِجرِهِ ، فَبَکی (2) . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أذَّنَ فی اُذُنِ الحَسَنِ علیه السلام بِالصَّلاهِ یَومَ وُلِدَ . (4)
الإمام الباقر علیه السلام :إذا وُلِدَ لِأَحَدِکُم وَلَدٌ فَکانَ یَومُ السّابِعِ فَلیَعُقَّ عَنهُ . . . وَلیُؤَذِّن فی اُذُنِهِ الیُمنی ، وَلیُقِم فِی الیُسری . (5)
.
1- .. هکذا فی المصدر ، و فی صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : «حدّثتنی أسماء بنت عمیس قالت : قبلتُ جدّتک فاطمه علیهاالسلامبالحسن و الحسین علیهماالسلام ، فلمّا وُلد الحسن جاء .. .» .
2- .. هذا الحدیث والأحادیث الثلاثه التی بعده وإن کانت لا تدلّ بصوره مستقلّه علی المراد فی عنوان الباب ، إلّا أنّه وبالنظر إلی الحدیث رقم 89 (ص 420) الّذی یصرّح بأنّ الحکمه فی استحباب الأذان والإقامه فی اُذن المولود هی لأجل الوقایه من أضرار الشیطان ، فلذا جاءت فی سیاقه .
3- .. عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 25 ح 5 ، صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 240 ح 146 کلاهما عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، الأمالی للطوسی : ص 367 ح 781 عن علیّ بن علیّ بن رزین عن الإمام الرضا عن آبائه عنه علیهم السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 104 ص 111 ح 18 ؛ ذخائر العقبی : ص 209 عن أسماء بنت عمیس من دون إسناد إلی الإمام زین العابدین علیه السلام نحوه .
4- .. عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 43 ح 147 عن داود بن سلیمان الفرّاء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 488 ح 1691 من دون إسنادٍ إلی الإمام زین العابدین علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 104 ص 123 ح 67 ؛ سنن أبی داود : ج 4 ص 328 ح 5105 ، سنن الترمذی : ج 4 ص 97 ح 1514 ، مسند ابن حنبل : ج 9 ص 230 ح 23930 کلّها عن أبی رافع من دون إسنادٍ الی الإمام زین العابدین علیه السلام نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 599 ح 46004 .
5- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 487 ح 1686 ، بحار الأنوار : ج 104 ص 122 ح 62 .
ص: 423
امام زین العابدین علیه السلام :اسماء بنت عُمَیس ، برایم نقل کرد و گفت : فاطمه علیهاالسلامبرایم حدیث کرد که چون حسن علیه السلام را باردار شد و او را به دنیا آورد ، (1) پیامبر صلی الله علیه و آله آمد ... و در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت ... . یک سال بعد که حسین علیه السلام متولّد شد ، پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و فرمود : «ای اسماء! پسرم را بیاور» . من ، نوزاد را در پارچه سفیدی به دست ایشان دادم . پیامبر صلی الله علیه و آله در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت و او را بر زانوی خود نهاد و گریست. (2)
امام زین العابدین علیه السلام :روزی که حسن علیه السلام متولّد شد ، پیامبر صلی الله علیه و آله در گوش او اذان گفت.
امام باقر علیه السلام :هر گاه برای هر یک از شما فرزندی متولّد شد ، روز هفتم برایش عقیقه کند ... و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگوید.
.
1- .در صحیفه الإمام الرضا علیه السلام آمده است: «اسماء بنت عمیس برایم گفت : من قابله جدّه ات فاطمه علیهاالسلام در هنگام تولّد حسن و حسین علیهماالسلام بودم . چون حسن به دنیا آمد ...» .
2- .با توجّه به حدیث شماره 89 (421) که تشریح می کند حکمت استحباب گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد، حفظ او از گزند شیطان است، این حدیث و سه حدیث بعد را در ضمن این عنوان آوردیم .
ص: 424
الإمام الصادق علیه السلام :المَولودُ إذا وُلِدَ یُؤَذَّنُ فی اُذُنِهِ الیُمنی ، و یُقامُ فِی الیُسری . (1)
الکافی عن سلیمان الجعفری (2) :سَمِعتُهُ یَقولُ : أذِّن فی بَیتِکَ فَإِنَّهُ یَطرُدُ الشَّیطانَ ، ویُستَحَبُّ مِن أجلِ الصِّبیانِ . (3)
5 / 2إجابَهُ الدُّعاءِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :عِندَ أذانِ المُؤَذِّنینَ یُستَجابُ الدُّعاءُ . (4)
5 / 3أمانُ اللّه عزّوجلِّرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا اُذِّنَ فی قَریَهٍ ، أمَّنَهَا اللّهُ مِن عَذابِهِ ذلِکَ الیَومَ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :أیُّما قَومٍ نودِیَ فیهِم بِالأَذانِ صَباحا إلّا کانوا فی أمانِ اللّهِ حَتّی یُمسوا ، وأیُّما قَومٍ نودِیَ عَلَیهِم بِالأَذانِ مَساءً إلّا کانوا فی أمانِ اللّهِ حَتّی یُصبِحوا . (6)
.
1- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 299 ح 911 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 486 ح 1684 ، بحار الأنوار : ج 104 ص 122 ح 60 .
2- .. عدّه النجاشی من أصحاب الإمام الرضا علیه السلام (راجع : رجال النجاشی : ج 1 ص 412 الرقم 481) . وعدّه الشیخ تارهً من أصحاب الإمام الکاظم علیه السلام ، واُخری من أصحاب الإمام الرضا علیه السلام (راجع : رجال الطوسی : ص 338 الرقم 5027 وص 358 الرقم 5298) .
3- .. الکافی : ج 3 ص 308 ح 35 ، بحار الأنوار : ج 84 ص 163 .
4- .. تاریخ بغداد: ج8 ص208 الرقم 4327 ، الفردوس: ج3 ص47 ح4122 کلاهما عن أنس، کنزالعمّال: ج2 ص103ح3347.
5- .. المعجم الأوسط : ج 4 ص 83 ح 3671 ، المعجم الکبیر : ج 1 ص 257 ح 746 کلاهما عن أنس ، کنز العمّال : ج 7 ص 681 ح 20893 .
6- .. المعجم الکبیر : ج 20 ص 215 ح 498 عن معقل بن یسار ، کنز العمّال : ج 7 ص 682 ح 20899 .
ص: 425
5 / 2 پذیرفته شدن دعا
5 / 3 در امان خداوند بودن
امام صادق علیه السلام :فرزند که به دنیا آمد ، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفته می شود .
الکافی به نقل از سلیمان جعفری (1) :از امام علیه السلام شنیدم که می فرمود : در خانه ات اذان بگو ؛ زیرا این کار ، شیطان را می راند و برای کودکان نیز خوب (مفید) است .
5 / 2پذیرفته شدن دعاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در هنگام اذان گفتن مؤذّنان ، دعا مستجاب می شود.
5 / 3در امان خداوند بودنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه در یک آبادی اذان گفته شود ، خداوند در آن روز ، آن آبادی را از عذاب خویش ایمن می دارد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر مردمی که در میانشان بانگ اذانِ صبح گفته شود ، تا شب در امان خدا هستند و هر مردمی که برایشان بانگ اذانِ شب گفته شود ، تا صبح در امان خداوند هستند.
.
1- .نجاشی ، او را از اصحاب امام رضا علیه السلام شمرده است (ر . ک : رجال النجاشی : ج 1 ص 412 ش 481) . شیخ طوسی ، او را یک بار از اصحاب امام کاظم علیه السلام و یک بار از اصحاب امام رضا علیه السلام شمرده است (ر . ک : رجال الطوسی : ص 328 ش5027 و ص358 ش5298) .
ص: 426
5 / 4ذَهابُ السُّقمِالکافی عن محمّد بن راشد :حَدَّثَنی هِشامُ بنُ إبراهیمَ أنَّهُ شَکا إلی أبِی الحَسَنِ الرِّضا علیه السلام سُقمَهُ وأنَّهُ لا یولَدُ لَهُ وَلَدٌ ، فَأَمَرَهُ أن یَرفَعَ صَوتَهُ بِالأَذانِ فی مَنزِلِهِ . قالَ : فَفَعَلتُ ، فَأَذهَبَ اللّهُ عَنّی سُقمی وکَثَّرَ وُلدی . قالَ مُحَمَّدُ بنُ راشِدٍ : وکُنتُ دائِمَ العِلَّهِ ما أنفَکُّ مِنها فی نَفسی وجَماعَهِ خَدَمی وعِیالی ، فَلَمّا سَمِعتُ ذلِکَ مِن هِشامٍ عَمِلتُ بِهِ ، فَأَذهَبَ اللّهُ عَنّی وعَن عِیالِیَ العِلَلَ . (1)
5 / 5عِلاجُ سوءِ الخُلُقِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن ساءَ خُلُقُهُ مِن إنسانٍ أو دابَّهٍ ، فَأَذِّنوا فی اُذُنَیهِ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن ساءَ خُلُقُهُ فَأَذِّنوا فی اُذُنِهِ . (3)
.
1- .. الکافی: ج 3 ص 308 ح 33، تهذیب الأحکام: ج 2 ص 59 ح 207، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 292 ح903، الدعوات: ص 189 ح 526 وفیه صدره إلی «کثّر ولدی»، بحارالأنوار: ج 84 ص 156 ح 53.
2- .. الفردوس : ج 3 ص 558 ح 5752 عن الإمام الحسین علیه السلام ، کنز العمّال : ج 15 ص 421 ح 41665 ؛ المحاسن : ج 2 ص 257 ح 1809 عن أبی حفص الأبان عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 67 ح 45 .
3- .. الکافی : ج 6 ص 309 ح 1 عن هشام بن سالم ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 299 ح 912 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 487 ح 1685 ، بحار الأنوار : ج 104 ص 122 ح 61 .
ص: 427
5 / 4 دفع بیماری
5 / 5 درمان بداخلاقی
5 / 4دفع بیماریالکافی به نقل از محمّد بن راشد :هشام بن ابراهیم برایم نقل کرد که از بیماری خود و از این که بچّه دار نمی شود ، نزد امام رضا علیه السلام شِکوه کرد . امام علیه السلام به او فرمود که در منزلش بانگ اذان سر دهد . هشام گفت : «من این کار را کردم و خداوند ، بیماری مرا برطرف ساخت و فرزندان بسیاری به من عطا کرد» . من (محمّد بن راشد) و جماعت خدمتکارانم و افراد خانواده ام نیز پیوسته از بیماری رنج می بردیم و بیماری رهایمان نمی کرد . چون این مطلب را از هشام شنیدم ، آن را به کار بستم و خداوند ، بیماری ها را از من و خانواده ام برطرف ساخت.
5 / 5درمان بداخلاقیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس، چه انسان و چه حیوان، بداخلاق شد ، در دو گوشش اذان بگویید.
امام صادق علیه السلام :کسی که اخلاقش بد است ، در گوشش اذان بگویید.
.
ص: 428
5 / 6دَفعُ الوَحشَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا تَغَوَّلَت لَکُمُ الغیلانُ (1) ، فَأَذِّنوا بِأَذانِ الصَّلاهِ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إذا تَغَوَّلَت لَکُمُ الغولُ فَأَذِّنوا . (3)
.
1- .. الغیلان : هی جنس من الجنّ و الشیاطین ، کانت العرب تزعم أنّ الغُول فی الفلات تتراءی للنّاس فتتغوّل تغوّلاً؛ أیتتلوّن تلوّنا فی صور شتّی، وتَغُولهم أی تضلّهم عن الطریق وتهلکهم (النهایه: ج 3 ص 396 «غول»).
2- .. المحاسن : ج 1 ص 121 ح 128 عن جابر الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام ، الجعفریّات : ص 42 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله وفیه «بکم» بدل «لکم» ، دعائم الإسلام: ج 1 ص 147 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله وفیه «بالصلاه» بدل «بأذان الصلاه» ، بحار الأنوار : ج 84 ص 162 ح 67 ؛ صحیح ابن خزیمه : ج 4 ص 145 ح 2549 عن جابر نحوه ، المصنّف لعبد الرزّاق : ج 5 ص 163 ح 9252 عن سعد بن أبی وقّاص ولیس فیه «بأذان الصلاه» .
3- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 298 ح 910 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 551 ح 1904 ، بحار الأنوار : ج 76 ص 253 ح 48 .
ص: 429
5 / 6 دفع وحشت
5 / 6دفع وحشتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه غول ها (1) به سراغ شما آمدند ، همچون اذانِ نماز، اذان بگویید.
امام صادق علیه السلام :هر گاه گرفتار غول شدید ، اذان بگویید.
.
1- .غول ، موجودی است از جنس جِن و شیاطین . عرب ها معتقد بودند که غول ها در بیابان ها بر مردم ظاهر می شوند و خود را به شکل های مختلف در می آورند و مسافران را به بیراهه و نابودی می کشانند.
ص: 430
الفصل السادس : آداب الأذان6 / 1مَن یَصلَحُ لِلتَّأذینِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لِیُؤَذِّن لَکُم خِیارُکُم ، وَلیَؤُمَّکُم قُرّاؤُکُم . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :یَؤُمُّکُم أقَرؤُکُم ، ویُؤَذِّنُ لَکُم خِیارُکُم . (2)
عنه صلی الله علیه و آله لِبَنی خَطمَهَ مِنَ الأَنصارِ :یا بَنی خَطمَهَ ، اجعَلوا مُؤَذِّنَکُم أفضَلَکُم فی أنفُسِکُم . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :لِیُؤَذِّن لَکُم أفصَحُکُم ، وَلیَؤُمَّکُم أفقَهُکُم . (4)
الکافی عن عمّار الساباطی عن الإمام الصادق علیه السلام ، قال :سُئِلَ عَنِ الأَذانِ : هَل یَجوزُ أن یَکونَ مِن غَیرِ عارِفٍ ؟ قالَ : لا یَستَقیمُ الأَذانُ ولا یَجوزُ أن یُؤَذِّنَ بِهِ إلّا رَجُلٌ مُسلِمٌ عارِفٌ ، فَإِن عَلِمَ الأَذانَ فَأَذَّنَ بِهِ ولَم (5) یَکُن عارِفا لَم یَجُز أذانُهُ ولا إقامَتُهُ ولا یُقتَدی بِهِ . (6)
.
1- .. سنن أبی داود : ج 1 ص 161 ح 590 ، سنن ابن ماجه: ج 1 ص 240 ح 726 ، السنن الکبری : ج 1 ص 626 ح 1998 وفیه «أقرؤکم» بدل «قرّاؤکم» وکلّها عن ابن عبّاس ، کنز العمّال: ج 7 ص 695 ح 20969 ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 180 ح 233 ، بحار الأنوار: ج 28 ص 164 .
2- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 285 ح 880 عن الإمام علیّ علیه السلام .
3- .. السنن الکبری : ج 1 ص 627 ح 2001 عن صفوان بن سلیم ، کنز العمّال: ج 7 ص 697 ح 20977 .
4- .. دعائم الإسلام : ج 1 ص 147 ، بحار الأنوار: ج 84 ص 161 ح 65 وراجع : کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 285 ذیل ح 880 .
5- .. فی المصدر : «وإن لم» ، والصواب ما أثبتناه کما فی تهذیب الأحکام .
6- .. الکافی : ج 3 ص 304 ح 13 ، تهذیب الأحکام : ج 2 ص 277 ح 1101 .
ص: 431
فصل ششم : آداب اذان
6 / 1 افراد شایسته برای اذان گفتن
فصل ششم : آداب اذان6 / 1افراد شایسته برای اذان گفتنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :باید بهترین افراد شما برایتان اذان بگویند و باید امامت جماعتِ شما را قاریانتان به عهده بگیرند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن کس که قرائتش از همه شما بهتر است ، امام جماعت شما بشود و بهترینتان ، برای شما اذان بگوید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به بنی خَطمه (از انصار) :ای بنی خَطمه ! مؤذّنتان را بهترین فرد در میان خود قرار دهید.
امام علی علیه السلام :باید فصیح ترین فرد شما برایتان اذان بگوید و باید فقیه ترین فرد شما امامت جماعت شما را بر عهده بگیرد.
الکافی به نقل از عمّار ساباطی :از امام صادق علیه السلام در باره اذان سؤال شد که : آیا اذان گفتن فردِ غیر عارف (غیر شیعه اثنی عشری) جایز است؟ فرمود : «اذان[چنین کسی]، درست نیست و جایز نیست که جز مرد مسلمان عارف ، اذان بگوید . اگر شخصی اذان را بلد باشد و اذان بگوید ، امّا عارف نباشد ، نه اذانش رواست و نه اِقامه اش و نه اقتدا کردن به او جایز است» .
.
ص: 432
6 / 2أهَمُّ ما یَنبَغی رِعایَتُهُ لِلمُؤَذِّنِأ الطَّهارَهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :حَقٌّ وسُنَّهٌ ألّا یُؤَذِّنَ أحَدٌ إلّا وهُوَ طاهِرٌ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا یُؤَذِّنُ إلّا مُتَوَضِّئٌ . (2)
ب رَفعُ الصَّوتِمسند ابن حنبل عن ابن أبی صعصعه عبد اللّه بن عبد الرحمن عن أبیه (3) : قالَ لی أبو سَعیدٍ وکانَ فی حُجرَهٍ فَقالَ لی : یا بُنَیَّ إذا أذَّنتَ فَارفَع صَوتَکَ بِالأَذانِ ، فَإِنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : لَیسَ شَیءٌ یَسمَعُهُ إلّا شَهِدَ لَهُ ؛ جِنٌّ ولا إنسٌ ولا حَجَرٌ . (4)
.
1- .. المجموع للنووی : ج 3 ص 103 ، المغنی لابن قدامه : ج 1 ص 424 کلاهما عن وائل بن حجر ، فتح العزیز : ج 3 ص 190 ، کنز العمّال : ج 7 ص 696 ح 20976 نقلاً عن أبی الشیخ فی کتاب الأذان عن ابن عبّاس نحوه ؛ ذکری الشیعه : ص 170 ، بحار الأنوار : ج 84 ص 137 .
2- .. سنن الترمذی: ج 1 ص 389 ح 200 ، السنن الکبری : ج 1 ص 583 ح 1858 کلاهما عن أبی هریره ، کنز العمّال: ج 7 ص 694 ح 20965 .
3- .. جاء فی المصدر فی ذیل الحدیث : «الصواب : عبد الرحمن بن عبد اللّه بن عبد الرحمن بن أبی صعصعه» .
4- .. مسند ابن حنبل : ج 4 ص 15 ح 11031 ، کنز العمّال: ج 7 ص 695 ح 20971 نقلاً عن أبی الشیخ عن أبی سعید نحوه .
ص: 433
6 / 2 مهم ترین نکاتی که مؤذّن باید رعایت کند
الف - طهارت
ب - بلند کردن صدا
6 / 2مهم ترین نکاتی که مؤذّن باید رعایت کندالف طهارتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وظیفه و سنّت است که هر کس اذان می گوید ، پاک (با طهارت) باشد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اذان نباید بگوید ، مگر کسی که وضو دارد.
ب بلند کردن صدامسند ابن حنبل به نقل از ابن ابی صَعصعه عبد اللّه بن عبد الرحمان ، از پدرش :ابو سعید که در حُجره ای بود ، به من گفت : فرزندم! هر گاه اذان گفتی ، با صدای بلند اذان بگو ؛ زیرا شنیدم که پیامبر خدا می فرمود : «هیچ چیزی نیست که بانگ اذان را بشنود ، مگر این که به آن ، شهادت می دهد ، جِن باشد یا اِنس و یا سنگ» .
.
ص: 434
سنن ابن ماجه عن أبی سعید الخدری :إذا کُنتَ فِی البَوادی فَارفَع صَوتَکَ بِالأَذانِ ، فَإِنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : لا یَسمَعُهُ جِنٌّ ولا إنسٌ ولا شَجَرٌ ولا حَجَرٌ إلّا شَهِدَ لَهُ . (1)
صحیح البخاری عن عبد اللّه بن عبد الرحمن بن أبی صعصعه :أنَّ أبا سَعیدٍ الخُدرِیَّ قالَ لَهُ : إنّی أراکَ تُحِبُّ الغَنَمَ وَالبادِیَهَ ، فَإِذا کُنتَ فی غَنَمِکَ أو بادِیَتِکَ فَأَذَّنتَ بِالصَّلاهِ فَارفَع صَوتَکَ بِالنِّداءِ ، فَإِنَّهُ لا یَسمَعُ مَدی صَوتِ المُؤَذِّنِ جِنٌّ ولا إنسٌ ولا شَیءٌ إلّا شَهِدَ لَهُ یَومَ القِیامَهِ . قالَ أبو سَعیدٍ : سَمِعتُهُ مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله . (2)
الإمام الباقر علیه السلام :کُلَّمَا اشتَدَّ صَوتُکَ مِن غَیرِ أن تُجهِدَ نَفسَکَ کانَ مَن یَسمَعُ أکثَرَ ، وکانَ أجرُکَ فی ذلِکَ أعظَمَ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :إذا أذَّنتَ فَلا تُخفِیَنَّ صَوتَکَ ، فَإِنَّ اللّهَ یَأجُرُکَ مَدَّ صَوتِکَ فیهِ . (4)
ج رِعایَهُ التَّجویدِالشرح الکبیر عن أبی هریره :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لا یُؤَذِّنُ لَکُم مَن یُدغِمُ الهاءَ . قُلنا : وکَیفَ یَقولُ؟ قالَ : یَقولُ أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّا ! أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّا! (5)
.
1- .. سنن ابن ماجه: ج 1 ص 239 ح 723 ، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 15 ح 11031 عن مرّه وفیه «لا شیء» بدل «لا شجر» ، مسند الحمیدی : ج 2 ص 321 ح 732 ؛ مجمع البیان : ج 10 ص 799 .
2- .. صحیح البخاری : ج 1 ص 221 ح 584 ، سنن النسائی : ج 2 ص 12 ، الموطّأ: ج 1 ص 69 ح 5 ، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 71 ح 11305 ، السنن الکبری: ج 1 ص 584 ح 1860 ، کنز العمّال : ج 7 ص 679 ح 20882 .
3- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 284 ح 875 عن زراره .
4- .. تهذیب الأحکام : ج 2 ص 58 ح 205 عن عبد الرحمن بن أبی عبد اللّه ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 330 ح 78 .
5- .. المغنی لابن قدامه : ص 445 ؛ بحار الأنوار : ج 84 ص 159 .
ص: 435
ج - رعایت تجوید
سنن ابن ماجه به نقل از ابو سعید خُدری :هر گاه در بیابان بودی ، صدایت را به اذان بلند کن ؛ زیرا از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود : «هیچ جِن و اِنس و درخت و سنگی نیست که بانگ اذان را بشنود ، مگر این که به آن ، شهادت می دهد» .
صحیح البخاری :ابو سعید خُدری به عبد اللّه بن عبد الرحمان بن ابی صعصعه گفت : می بینم که تو گوسفند و بادیه را دوست داری . پس هر گاه با گوسفندانت و یا در بادیه بودی و اذان گفتی ، با صدای بلند بگو ؛ زیرا صدای مؤذّن به گوش هیچ جِن و اِنس و موجود دیگری نمی رسد ، مگر این که در روز قیامت ، برایش شهادت می دهند . ابو سعید گفت : من این را از پیامبر خدا شنیدم.
امام باقر علیه السلام :هر چه صدایت [ در اذان] بلندتر باشد بی آن که خودت را به زحمت اندازی ، شنونده اش بیشتر خواهد بود و در نتیجه اجر تو بزرگ تر است.
امام صادق علیه السلام :هر گاه اذان گفتی ، آهسته مگو ؛ زیرا خداوند به اندازه صدارَسِ اذانت ، به تو پاداش می دهد.
ج رعایت تجویدالشرح الکبیر به نقل از ابو هریره :پیامبر خدا فرمود : «کسی که هاء را ادغام می کند ، نباید برایتان اذان بگوید» . گفتم : یعنی چگونه می گوید؟ فرمود : «می گوید : أشهد أن لا إله إلّا اللّا ، أشهد أنّ محمّدا رسول اللّا» .
.
ص: 436
الإمام الباقر علیه السلام :الأَذانُ جَزمٌ (1) ، بِإِفصاحِ الأَلِفِ وَالهاءِ (2) ، وَالإِقامَهُ حَدرٌ (3) . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :التَّکبیرُ جَزمٌ فِی الأَذانِ مَعَ الإِفصاحِ بِالهاءِ وَالأَلِفِ . (5)
د الاِجتِنابُ عَنِ التَّطریبِسنن الدار قطنی عن ابن عبّاس :کانَ لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مُؤَذِّنٌ یُطَرِّبُ (6) ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الأَذانُ سَمحٌ سَهلٌ ، فَإِن کانَ أذانُکَ سَهلاً سَمحا وَإلّا فَلا تُؤَذِّن . (7)
الإمام الصادق علیه السلام :لا بَأسَ بِالتَّطریبِ (8) فِی الأَذانِ إذا أتَمَّ وبَیَّنَ وأفصَحَ بِالأَلِفِ وَالهاءِ . (9)
.
1- .. یرید بالجَزم الإمساکَ عن إشباع الحرکه والتعمّق فیها ، وقطعُها أصلاً (مجمع البحرین : ج 1 ص 292 «جزم») .
2- .. قال فی الذکری : الظاهر أنّه ألِف «اللّه » الأخیره غیر المکتوبه، وهاؤه فی آخر الشهادتَین (ملاذ الأخیار : ج 3 ص 477) .
3- .. الحَدْر: الإسراع ، حَدَر أی أسرع (النهایه : ج 1 ص 353 «حدر») .
4- .. تهذیب الأحکام : ج 2 ص 58 ح 203 عن زراره .
5- .. تهذیب الأحکام : ج 2 ص 58 ح 204 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 283 ح 871 کلاهما عن خالد بن نجیح .
6- .. طَرَّبَ فی صوته : رجَّعَه ومَدَّه (المصباح المنیر : ص 370 «طَرِبَ») .
7- .. سنن الدارقطنی : ج 1 ص 239 ح 11 ، تفسیر القرطبی : ج 6 ص 230 ، المغنی لابن قدامه: ج 1 ص 425 ، کنز العمّال: ج 7 ص 693 ح 20958 ؛ مستدرک الوسائل : ج 4 ص 77 ح 4199 نقلاً عن درر اللآلی نحوه .
8- .. قال العلّامه المجلسی قدس سره فی ذیل الحدیث : ظاهر التطریب هنا التَّغَنّی کما فی القاموس ، وتجویزه فی الأذان ممّا لم یقل به أحد من أصحابنا ، ولعلّه محمول علی التقیّه .
9- .. دعائم الإسلام : ج 1 ص 145 ، بحار الأنوار : ج 84 ص 158 ح 59 .
ص: 437
د - پرهیز از آوازه خوانی
امام باقر علیه السلام :اذان را باید با جزم (1) و روشن ادا کردنِ «الف» و «هاء» گفت (2) و اقامه را با سرعت .
امام صادق علیه السلام :«اللّه أکبرِ» اذان را باید با جزم و روشن ادا کردن «هاء» و «الف» گفت.
د پرهیز از آوازه خوانیسنن الدارقطنی به نقل از ابن عبّاس :پیامبر خدا ، مؤذّنی داشت که [اذان را ]با آواز می خواند . پیامبر خدا فرمود : «اذان را باید ساده و روان گفت . پس اگر ساده و روان اذان می گویی ، بگو ، وگر نه اذان مگو» .
امام صادق علیه السلام :آوازه خوانی (3) در گفتن اذان، اشکالی ندارد ، به شرط آن که [مؤذّنْ ]کلمات را کامل و روشن ادا کند و «الف» و «هاء» را آشکار سازد.
.
1- .مقصود از «جزم» ، خودداری از اشباع و اظهار حرکت است و به طور کلّی، قطع (ساکن) کردن حرکت است .
2- .در الذکری آمده است : ظاهرا مراد ، الفِ پایانی و غیر مکتوب و نیز «ها»ی «اللّه » در انتهایِ شهادتین است (ملاذ الأخیار : ج 3 ص 477) .
3- .علّامه مجلسی رحمه الله در ذیل این حدیث می گوید : به آواز خواندن (تطریب) ، چیزی است که هیچ یک از اصحاب ما (شیعه) به تجویز آن در اذان قائل نشده است ، و شاید این مورد ، حمل بر تقیّه شود (بحار الأنوار : ج 84 ص 158 ذیل ح 59) .
ص: 438
ه التَّرتیلالإمام الصادق علیه السلام :الأَذانُ تَرتیلٌ (1) ، وَالإِقامَهُ حَدرٌ . (2)
و الصَّلاهُ عَلَی النَّبِیِّ کُلَّما ذَکَرَهُالإمام الباقر علیه السلام :إذا أذَّنتَ فَأَفصِح بِالأَلِفِ وَالهاءِ ، وَصلِّ عَلَی النَّبِیِّ کُلَّما ذَکَرتَهُ أو ذَکَرَهُ ذاکِرٌ فی أذانٍ وغَیرِهِ . (3)
ز تَرکُ الکَلامِالإمام الصادق علیه السلام :لا یَنبَغی تَعَمُّدُ الکَلامِ فِی الأَذانِ ؛ فَإِنَّهُ بابٌ مِن أبوابِ البِرِّ ، ولا یَنبَغی لِمَن کانَ فی بِرٍّ أن یَقطَعَهُ إلّا إلی ما هُوَ مِثلُهُ . (4)
راجع : وسائل الشیعه ج 4 ص 628 (باب 10 من أبواب الأذان والإقامه) .
ح عَدَمُ التَّکَسُّبِ بِهِکتاب من لا یحضره الفقیه :أتی رَجُلٌ أمیرَالمُؤمِنینَ علیه السلام فَقالَ : یا أمیرَالمُؤمِنینَ ، وَاللّهِ إنّی لَاُحِبُّکَ . فَقالَ لَهُ : ولکِنّی اُبغِضُکَ . قالَ : ولِمَ؟ قالَ : لِأَنَّکَ تَبغی فِی الأَذانِ کَسبا ، وتَأخُذُ عَلی تَعلیمِ القُرآنِ أجرا . (5)
.
1- .. ترتیل القراءه : التأنّی فیها والتمَهُّل وتبیین الحروف والحرکات (النهایه : ج 2 ص 194 «رتل») .
2- .. الکافی : ج 3 ص 306 ح 26 ، تهذیب الأحکام : ج 2 ص 65 ح 232 کلاهما عن الحسن بن السریّ .
3- .. الکافی : ج 3 ص 303 ح 7 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 284 ح 875 کلاهما عن زراره .
4- .. دعائم الإسلام : ج 1 ص 146 .
5- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 178 ح 3674 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 376 ح 1099 عن زید بن علیّ عن أبیه عن جدّه علیهماالسلام ولیس فیه کلمه «کسبا» ، ولکنّ المولی محمّد تقی المجلسی فی روضه المتّقین ج 6 ص 511 أورد الحدیث نقلاً عن الشیخ الطوسی قائلاً : «روی الشیخ فی الموثّق عن زید بن علیّ وساق الحدیث إلی قوله علیه السلام : لأنّک تبغی فی الأذان أجرا ...» ، فالظاهر أنّ نسخته من التهذیب کان فیها کلمه «أجرا» وقد سقطت من النسخه المتداوله حالیّا .
ص: 439
ه - ترتیل (شمرده خوانی)
و - صلوات فرستادن بر پیامبرصلی الله علیه وآله ، پس از ذکر نام ایشان
ز - سخن نگفتن
ح - کاسبی نکردن با اذان
ه ترتیل (شمرده خوانی)امام صادق علیه السلام :اذان را شمرده و با درنگ باید گفت و اقامه را با سرعت .
و صلوات فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله ، پس از ذکر نام ایشانامام باقر علیه السلام :هر گاه اذان می گویی ، «الف» و «هاء» را آشکار ساز و هر زمان که نام پیامبر را بردی و یا شخص دیگری آن را نام برد ، در اذان باشد یا غیر اذان ، بر ایشان صلوات بفرست .
ز سخن نگفتنامام صادق علیه السلام :سخن گفتنِ عمدی در اذان ، سزاوار نیست ؛ زیرا اذان ، دری از درهای نیکی است و کسی که مشغول یک کار نیک است ، سزاوار نیست آن را ناتمام بگذارد ، مگر به خاطر پرداختن به کاری همانند آن.
ر . ک : وسائل الشیعه : ج 4 ص 628 (ابواب اذان و اقامه / باب دهم) .
ح کاسبی نکردن با اذانکتاب من لایحضره الفقیه :مردی نزد امیر مؤمنان علیه السلام آمد و گفت : ای امیر مؤمنان! به خدا سوگند که من تو را دوست دارم . [امام علیه السلام ] به وی فرمود : «ولی من تو را دشمن می دارم» . گفت : چرا؟ فرمود : «چون تو اذان را وسیله کسب قرار داده ای و برای آموزش قرآن ، مزد می گیری» .
.
ص: 440
ط الفَصلُ بَینَ الأَذانِ وَالإِقامَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله لِبِلالٍ :یا بِلالُ ، إذا أذَّنتَ فَتَرَسَّل (1) فی أذانِکَ ، وإذا أقَمتَ فَاحدُر ، وَاجعَل بَینَ أذانِکَ وإقامَتِکَ قَدرَ ما یَفرُغُ الآکِلُ مِن أکلِهِ ، وَالشّارِبُ مِن شُربِهِ ، وَالمُعتَصِرُ (2) إذا دَخَلَ لِقَضاءِ حاجَتِهِ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :لابُدَّ مِن قُعودٍ بَینَ الأَذانِ وَالإِقامَهِ . (4)
عنه علیه السلام :إذا قُمتَ إلی صَلاهِ فَریضَهٍ فَأَذِّن وأقِم ، وَافصِل بَینَ الأَذانِ وَالإِقامَهِ بِقُعودٍ أو بِکَلامٍ أو بِتَسبیحٍ . (5)
راجع : وسائل الشیعه : ج 4 ص 631 (باب 11 من أبواب الأذان والإقامه) .
ی الدُّعاءُ بَعدَ الفَراغِ مِنَ الأَذانِالإمام زین العابدین علیه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ إذا سَمِعَ المُؤَذِّنَ قالَ کَما یَقولُ ، فَإِذا قالَ : «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ ، حَیَّ عَلَی الفَلاحِ ، حَیَّ عَلی خَیرِ العَمَلِ» قالَ : لا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ . فَإِذَا انقَضَتِ الإِقامَهُ قالَ : اللّهُمَّ رَبَّ الدَّعوَهِ التّامَّهِ ، وَالصَّلاهِ القائِمَهِ ، أعطِ مُحَمَّدا سُؤلَهُ یَومَ القِیامَهِ ، وبَلِّغهُ الدَّرَجَهَ الوَسیلَهَ مِنَ الجَنَّهِ ، وتَقَبَّل شَفاعَتَهُ فی اُمَّتِهِ . (6)
.
1- .. تَرَسَّل فی قراءته : بمعنی تَمَهّلَ فیها . قال الیَزیدیّ : الترَسُّل والترسیلُ فی القراءه : التحقیق بِلا عجَلَه (المصباح المنیر : ص 226 «رسل») .
2- .. المُعتَصِر : هو الذی یحتاج إلی الغائط ؛ وهو من العَصْر أو العَصَر : وهو الملجَأ والمُستَخفی (النهایه : ج 3 ص 247 «عصر») .
3- .. سنن الترمذی : ج 1 ص 373 ح 195 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 321 ح 732 ، السنن الکبری : ج 1 ص 628 ح 2008 وفیه «فاحذم» بدل «فاحدر» وکلّها عن جابر بن عبد اللّه ، کنز العمّال : ج 7 ص 693 ح 20960 .
4- .. تهذیب الأحکام : ج 2 ص 64 ح 226 عن الحسن بن شهاب ، بحار الأنوار: ج 84 ص 181 .
5- .. تهذیب الأحکام : ج 2 ص 49 ح 162 ، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 285 ح 877 کلاهما عن عمّار الساباطی .
6- .. دعائم الإسلام : ج 1 ص 145 ، بحار الأنوار: ج 84 ص 179 ح 11 .
ص: 441
ط - فاصله انداختن میان اذان و اقامه
ی - دعا کردن پس از پایان اذان
ط فاصله انداختن میان اذان و اقامهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله به بلال :ای بلال! هر گاه اذان می گویی ، با درنگْ بگو و هر گاه اقامه می گویی ، با سرعت بگو ، و میان اذان و اقامه ات ، به اندازه ای که خورنده از خوردنش و نوشنده از نوشیدنش فراغت می یابد و یا شخصی برای قضای حاجت می رود و بیرون می آید ، فاصله بینداز.
امام صادق علیه السلام :میان اذان و اقامه باید لحظه ای نشست.
امام صادق علیه السلام :هر گاه برای نمازِ واجب ایستادی ، اذان و اقامه بگو و میان آن دو ، با نشستنی یا سخنی و یا گفتن تسبیحی ، فاصله بینداز .
ر . ک : وسائل الشیعه : ج 4 ص 631 (ابواب اذان و اقامه / باب یازدهم) .
ی دعا کردن پس از پایان اذانامام زین العابدین علیه السلام :پیامبر خدا ، هر گاه بانگ مؤذّن را می شنید ، هر چه او می گفت ، ایشان نیز تکرار می کرد ، و هر گاه مؤذّن می گفت : «حیَّ علی الصلاه ، حیَّ علی الفلاح ، حیَّ علی خیر العمل» ، ایشان می فرمود : «لا حول و لا قوّه إلّا باللّه » . و چون اقامه تمام می شد ، می فرمود : «بار خدایا! ای پروردگارِ دعوت کامل و نمازِ برپا شده! درخواست محمّد را در روز قیامت ، برآورده ساز و او را به درجه وسیله از [درجات] بهشت برسان و شفاعتش را در باره امّتش بپذیر» .
.
ص: 442
الکافی عن جعفر بن محمّد بن یقظان رفعه إلیهم علیهم السلام ، قال :یَقولُ الرَّجُلُ إذا فَرَغَ مِنَ الأَذانِ وجَلَسَ : اللّهُمَّ اجعَل قَلبی بارّا ، وعَیشی قارّا ، ورِزقی دارّا ، وَاجعَل لی عِندَ قَبرِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله قَرارا ومُستَقَرّا . (1)
فلاح السائل عن معاویه بن وهب :دَخَلتُ عَلی أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام وَقتَ المَغرِبِ ، فَإِذا هُوَ قَد أذَّنَ وجَلَسَ ، فَسَمِعتُهُ یَدعو بِدُعاءٍ ما سَمِعتُ بِمِثلِهِ ، فَسَکَتُّ حَتّی فَرَغَ مِن صَلاتِهِ ، ثُمَّ قُلتُ : یا سَیِّدی لَقَد سَمِعتُ مِنکَ دُعاءً ما سَمِعتُ بِمِثلِهِ قَطُّ ! قالَ : هذا دُعاءُ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام لَیلَهَ باتَ عَلی فِراشِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وهُوَ هذا : یا مَن لَیسَ مَعَهُ رَبٌّ یُدعی ، یا مَن لَیسَ فَوقَهُ خالِقٌ یُخشی ، یا مَن لَیسَ دونَهُ إلهٌ یُتَّقی ، یا مَن لَیسَ لَهُ وَزیرٌ یُغشی ، یا مَن لَیسَ لَهُ بَوّابٌ یُنادی ، یا مَن لا یَزدادُ عَلی کَثرَهِ السُّؤالِ إلّا کَرَما وجودا ، یا مَن لا یَزدادُ عَلی عِظَمِ الجُرمِ إلّا رَحمَهً وعَفوا ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وَافعَل بی ما أنتَ أهلُهُ ، فَإِنَّکَ أهلُ التَّقوی وأهلُ المَغفِرَهِ ، وأنتَ أهلُ الجودِ وَالخَیرِ وَالکَرَمِ . (2)
ک السُّجودُ بَینَ الأَذانِ وَالإِقامَهِفلاح السائل عن محمّد بن أبی عمیر عن أبیه عن الإمام الصادق علیه السلام :رَأَیتُهُ أذَّنَ ثُمَّ أهوی لِلسُّجودِ ، ثُمَّ سَجَدَ سَجدَهً بَینَ الأَذانِ وَالإِقامَهِ ، فَلَمّا رَفَعَ رَأسَهُ قالَ : یا أبا عُمَیرٍ ، مَن فَعَلَ مِثلَ فِعلی غَفَرَ اللّهُ تَعالی ذُنوبَهُ کُلَّها . وقالَ : مَن أذَّنَ ثُمَّ سَجَدَ فَقالَ : «لا إلهَ إلّا أنتَ رَبّی سَجَدتُ لَکَ خاضِعا خاشِعا» غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذُنوبَهُ . (3)
.
1- .. الکافی : ج 3 ص 308 ح 32 ، تهذیب الأحکام : ج 2 ص 64 ح 230 وفیه «بن یقطین» بدل «بن یقظان» ولیس فیه «وعیشی قارّا» ، مصباح المتهجّد : ص 30 ح 32 نحوه ، بحار الأنوار : ج 84 ص 182 ح 15 .
2- .. فلاح السائل : ص 405 ح 274 ، بحار الأنوار: ج 84 ص 181 ح 13 .
3- .. فلاح السائل : ص 272 ح 164 ، بحار الأنوار: ج 84 ص 153 ح 48 .
ص: 443
ک - سجده کردن میان اذان و اقامه
الکافی به نقل از جعفر بن محمّد بن یقظان ، در حدیثی که سند آن را به اهل بیت علیهم السلام رسانده است :شخص ، پس از آن که اذانش را تمام کرد ، بنشیند و بگوید : بار خدایا! دلم را پاک ، زندگی ام را آرام (/شاد) ، و روزی ام را سرشار گردان و برای من در نزد قبر پیامبرت صلی الله علیه و آله جایی و آرامگاهی قرار ده.
فلاح السائل به نقل از معاویه بن وهب :وقت مغرب بر امام صادق علیه السلام وارد شدم . ایشان اذان گفت و نشست و شنیدم که دعایی را می خواند که پیش تر، مانند آن را نشنیده بودم . ساکت ماندم تا نمازش را تمام کرد و پرسیدم : سَرورم! از شما دعایی شنیدم که مانند آن را هرگز نشنیده بودم! فرمود : «این ، دعای امیر مؤمنان علیه السلام در شبی است که در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله [به جای ایشان ]خوابید . (1) آن دعا این است : ای آن که با او پروردگار دیگری نیست که به درگاهش دعا شود! ای آن که بالاتر از او آفریدگاری نیست که از او ترسیده شود! ای آن که غیر از او معبودی نیست که از او پروا شود! ای آن که او را وزیری نیست که بر او وارد شوند! ای آن که او را دربانی نیست که صدایش زنند! ای آن که هر چه از او بیشتر بخواهند ، بیشتر بزرگواری و بخشش می کند! ای آن که هر چه جُرمْ بزرگ تر باشد ، رحمت و عفو او بیشتر است! بر محمّد و آل محمّد درود فرست و با من ، آن گونه رفتار کن که تو اهل آن هستی ؛ و تو اهل تقوا و اهل آمرزشی ، و تو اهل جود و نیکی و بزرگواری هستی» .
ک سجده کردن میان اذان و اقامهفلاح السائل به نقل از محمّد بن ابی عمیر ، از پدرش :امام صادق علیه السلام را دیدم که اذان گفت و سپس به سجده افتاد و میان اذان و اقامه سجده ای کرد و چون سر از سجده برداشت ، فرمود : «ای ابو عمیر! هر کس چنین کند ، خدای متعال، همه گناهان او را می آمرزد» . و فرمود : «هر کس اذان بگوید و پس از آن ، سجده کند و در سجده اش بگوید : معبودی جز تو نیست . پروردگار من! از سرِ فروتنی و خاکساری ، برایت به خاک افتادم ، خداوند، گناهانش را می آمرزد» .
.
1- .مقصود ، لیله المبیت است .
ص: 444
الإمام الصادق علیه السلام :کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام یَقولُ لِأَصحابِهِ : مَن سَجَدَ بَینَ الأَذانِ وَالإِقامَهِ فَقالَ فی سُجودِهِ : «رَبِّ لَکَ سَجَدتُ خاضِعا خاشِعا ذَلیلاً» یَقولُ اللّهُ تَعالی : مَلائِکَتی ! وَعِزَّتی وجَلالی ، لَأَجعَلَنَّ مَحَبَّتَهُ فی قُلوبِ عِبادِیَ المُؤمِنینَ ، وهَیبَتَهُ فی قُلوبِ المُنافِقینَ . (1)
6 / 3أهَمُّ ما یَنبَغی رِعایَتُهُ لِلسّامِعِأ حِکایَهُ ما یَقولُ المُؤَذِّنُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا سَمِعتُمُ النِّداءَ فَقولوا مِثلَ ما یَقولُ المُؤَذِّنُ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا تَشَهَّدَ المُؤَذِّنُ فَقولوا مِثلَ ما یَقولُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :أربَعٌ مِنَ الجَفاءِ : . . . أو یَسمَعُ المُؤَذِّنَ یُؤَذِّنُ فَلایَقولُ مِثلَ ما یَقولُ . (4)
.
1- .. فلاح السائل : ص 272 ح 163 عن بکر بن محمّد الأزدیّ ، بحار الأنوار: ج 84 ص 152 ح 48 .
2- .. صحیح البخاری: ج 1 ص 221 ح 586 ، صحیح مسلم: ج 1 ص 288 ح 10 ، سنن أبی داود: ج 1 ص 144 ح522، سنن الترمذی: ج1 ص407 ح208 ، سنن النسائی: ج2 ص23 کلّها عن أبی سعید الخدریّ، کنز العمّال: ج7 ص700 ح 20997.
3- .. کنز العمّال: ج 7 ص 701 ح 21004 نقلاً عن ابن النجّار عن أبی هریره.
4- .. السنن الکبری: ج 2 ص 406 ح 3553 عن أبی هریره ، المعجم الکبیر : ج 9 ص 299 ح 9501 عن ابن مسعود من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 68 ح 43971 .
ص: 445
6 / 3 مهم ترین نکاتی که شنونده اذان باید رعایت کند
الف - بازگو کردن گفته های مؤذّن
امام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام به یارانش می فرمود : «هر کس میان اذان و اقامه به سجده رود و در سجده اش بگوید : ای پروردگار من! من از سرِ فروتنی و خاکساری و خواری ، در پیشگاهت به خاک افتادم ، خدای متعال می فرماید : فرشتگان من! به عزّت و جلالم سوگند که محبّت او را در دل های بندگانِ مؤمنم قرار می دهم و هیبتش را در دل های منافقان می افکنم » .
6 / 3مهم ترین نکاتی که شنونده اذان باید رعایت کندالف بازگو کردن گفته های مؤذّنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه بانگ [اذان] را شنیدید ، مانند آنچه را که مؤذّن می گوید ، بگویید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه مؤذّنْ شهادت[ها] را گفت ، شما نیز آنچه را که او می گوید ، تکرار کنید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار چیز ، از جفاکاری است : ... و یا بشنود که مؤذّنْ اذان می گوید و آنچه را او می گوید ، بازگو نکند.
.
ص: 446
عنه صلی الله علیه و آله وقَد فَرَغَ بِلالٌ مِنَ الأَذانِ :مَن قالَ مِثلَ هذا بِیَقینٍ دَخَلَ الجَنَّهَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَمِعَ المُؤَذِّنَ فَقالَ مِثلَ ما یَقولُ فَلَهُ مِثلُ أجرِهِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا قالَ المُؤَذِّنُ : «اللّهُ أکبَرُ اللّهُ أکبَرُ» فَقالَ أحَدُکُم : اللّهُ أکبَرُ اللّهُ أکبَرُ ، ثُمَّ قالَ : «أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ» قالَ : أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ ، ثُمَّ قالَ : «أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ» قالَ : أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ ، ثُمَّ قالَ : «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ» قالَ : لا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ ، ثُمَّ قالَ : «حَیَّ عَلَی الفَلاحِ» قالَ : لا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ ، ثُمَّ قالَ : «اللّهُ أکبَرُ اللّهُ أکبَرُ» قالَ : اللّهُ أکبَرُ ، اللّهُ أکبَرُ ، ثُمَّ قالَ : «لا إلهَ إلَا اللّهُ» قالَ : لا إلهَ إلَا اللّهُ ؛ مِن قَلبِهِ ، دَخَلَ الجَنَّهَ . (3)
الإمام الباقر علیه السلام :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا سَمِعَ المُؤَذِّنَ یُؤَذِّنُ قالَ مِثلَ ما یَقولُهُ فی کُلِّ شَیءٍ . (4)
مسند ابن حنبل عن اُمّ حبیبه عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله :أنَّهُ کانَ إذا سَمِعَ المُؤَذِّنَ یُؤَذِّنُ قالَ کَما یَقولُ حَتّی یَسکُتَ . (5)
مسند ابن حنبل عن عائشه :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا سَمِعَ المُنادیَ قالَ : أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وأشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ . (6)
.
1- .. مستدرک الوسائل : ج 4 ص 61 ح 4179 نقلاً عن درر اللآلی .
2- .. المعجم الکبیر: ج 19 ص 346 ح 802 عن معاویه ، تنبیه الغافلین: ص 291 ح 406 نحوه ، کنز العمّال: ج 7 ص 701 ح 21002 .
3- .. صحیح مسلم: ج 1 ص 289 ح 12 ، سنن أبی داود: ج 1 ص 145 ح 527 ، السنن الکبری: ج 1 ص 601 ح 1926 کلّها عن عمر ، کنز العمّال: ج 7 ص 697 ح 20982 .
4- .. الکافی : ج 3 ص 307 ح 29 عن محمّد بن مسلم .
5- .. مسند ابن حنبل : ج 10 ص 233 ح 26829 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 321 ح 733 .
6- .. مسند ابن حنبل : ج 9 ص 441 ح 24987 ، سنن أبی داود : ج 1 ص 145 ح 526 نحوه وراجع : ح 525 .
ص: 447
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پس از آن که بلال ، اذانش را تمام کرد :هر کس مانند این را از روی یقین بگوید ، به بهشت می رود.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس بانگ مؤذّن را بشنود و آنچه را او می گوید ، بازگو کند ، همانند مؤذّن ، اجر دارد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه مؤذّن بگوید : «اللّه أکبر ، اللّه أکبر» و فردی از شما بگوید : «اللّه أکبر ، اللّه أکبر» و سپس مؤذّن بگوید : «أشهد أن لا إله إلّا اللّه » و او بگوید : «أشهد أن لا إله إلّا اللّه » و سپس مؤذّن بگوید : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » و او بگوید : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » و سپس مؤذّن بگوید : «حیَّ علی الصلاه» و او بگوید : «لا حول و لا قوّه إلّا باللّه » و سپس مؤذّن بگوید : «حیَّ علی الفلاح» و او بگوید : «لا حول و لا قوّه إلّا باللّه » و سپس مؤذّن بگوید : «اللّه أکبر ، اللّه أکبر» و او بگوید : «اللّه أکبر ، اللّه أکبر» و سپس مؤذّن بگوید : «لا إله إلّا اللّه » و او بگوید : «لا إله إلّا اللّه » و همه اینها را از صمیم قلبش بگوید ، به بهشت می رود.
امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا ، هر گاه بانگ مؤذّن را می شنید ، آنچه را که او می گفت ، تماما تکرار می کرد .
مسند ابن حنبل به نقل از اُمّ حبیبه :پیامبر خدا ، هر گاه بانگ اذان مؤذّن را می شنید ، هر جمله ای را که او می گفت ، بازگو می کرد تا آن گاه که مؤذّن، ساکت می شد.
مسند ابن حنبل به نقل از عایشه :پیامبر خدا ، هر گاه صدای منادی (مؤذّن) را می شنید ، می فرمود : «أشهد أن لا إله إلّا اللّه و أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » .
.
ص: 448
مسند ابن حنبل عن أبی رافع :کانَ [ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ] إذا سَمِعَ المُؤَذِّنَ قالَ مِثلَ ما یَقولُ ، حَتّی إذا بَلَغَ : «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ ، حَیَّ عَلَی الفَلاحِ» قالَ : لا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :ثَلاثٌ لا یَدَعُهُنَّ إلّا عاجِزٌ : رَجُلٌ سَمِعَ مُؤَذِّنا لا یَقولُ کَما یَقولُ ، ورَجُلٌ لَقِیَ جَنازهً لا یُسَلِّمُ عَلی أهلِها ویَأخُذُ بِجَوانِبِ السَّریرِ ، ورَجُلٌ أدرَکَ الإِمامَ ساجِدا لَم یُکَبِّر ویَسجُدُ مَعَهُ ولا یَعتَدُّها . (2)
علل الشرائع عن سلیمان بن مقبل المدائنی :قُلتُ لِأَبِی الحَسَنِ موسَی بنِ جَعفَرٍ علیه السلام : لِأَیِّ عِلَّهٍ یُستَحَبُّ لِلإِنسانِ إذا سَمِعَ الأَذانَ أن یَقولَ کَما یَقولُ المُؤَذِّنُ وإن کانَ عَلَی البَولِ وَالغائِطِ؟ قالَ : إنَّ ذلِکَ یَزیدُ فِی الرِّزقِ . (3)
الإمام الرضا علیه السلام :شَکا رَجُلٌ إلی أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام الفَقرَ ، فَقالَ : أذِّن کُلَّما سَمِعتَ الأَذانَ کَما یُؤَذِّنُ المُؤَذِّنُ . (4)
ب الدُّعاءسنن أبی داود عن عبد اللّه بن عمرو :إنَّ رَجُلاً قالَ : یا رَسولَ اللّهِ إنَّ المُؤَذِّنینَ یَفضُلونَنا . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : قُل کَما یَقولونَ ، فَإِذَا انتَهَیتَ فَسَل تُعطَهُ . (5)
.
1- .. مسند ابن حنبل : ج 9 ص 230 ح 23927 ، مسند ابن الجعد : ص 330 ح 2267 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 1 ص 257 ح 5 عن عبد اللّه بن الحارث ، کنز العمّال : ج 7 ص 60 ح 17957 .
2- .. دعائم الإسلام : ج 1 ص 145 ، مسند زید : ص 95 عن الإمام زین العابدین عن أبیه عنه علیهم السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 84 ص 179 ح 11 .
3- .. علل الشرائع : ص 285 ح 4 ، بحار الأنوار: ج 84 ص 177 ح 7 .
4- .. مکارم الأخلاق : ج 2 ص 150 ح 2367 ، الدعوات : ص 116 ح 267 من دون إسنادٍ إلی الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار: ج 76 ص 316 ح 6 .
5- .. سنن أبی داود: ج1 ص144 ح 524 ، السنن الکبری: ج1 ص604 ح1936 ، الزهد لابن المبارک (الملحقات): ص 98 ح 341 ، کنز العمّال: ج 7 ص 699 ح 20992.
ص: 449
ب - دعا کردن
مسند ابن حنبل به نقل از ابو رافع :[پیامبر خدا ،] هر گاه بانگ مؤذّن را می شنید ، آنچه را که او می گفت ، بازگو می کرد و چون به «حیَّ علی الصلاه ، حیَّ علی الفلاح» می رسید ، می فرمود : «لا حول و لا قوّه إلّا باللّه » .
امام علی علیه السلام :سه چیز است که جز ناتوان ، آنها را فرو نمی گذارد : یکی این که مردی ، بانگ مؤذّنی را بشنود و آنچه را که او می گوید ، بازگو نکند . دوم ، این که مردی به جنازه ای برخورد کند و به صاحبان آن ، سلام نکند و گوشه ای از تابوت را نگیرد . و سوم ، این که مردی به امام جماعت در حال سجده برسد و تکبیر[ه الإحرام ]نگوید و با او به سجده نرود و به سجده بی اعتنا بماند.
علل الشرائع به نقل از سلیمان بن مقبل مداینی :به موسی بن جعفر علیه السلام گفتم : به چه دلیل ، مستحب است که هر گاه انسان بانگ اذان را می شنود ، همانند آنچه را که مؤذّن می گوید ، بگوید ، حتّی اگر در حال قضای حاجت است؟ فرمود : «این کار ، روزی را زیاد می کند» .
امام رضا علیه السلام :مردی نزد امام صادق علیه السلام از ناداری ، شِکوه کرد . فرمود : «هر گاه صدای اذان را شنیدی ، همان گونه که مؤذّنْ اذان می گوید ، اذان بگو» .
ب دعا کردنسنن أبی داوود به نقل از عبد اللّه بن عمرو :مردی گفت : ای پیامبر خدا! مؤذّنان بر ما فضیلت دارند! پیامبر خدا فرمود : «هر چه آنها می گویند ، تو نیز بگو ، و چون تمام کردی ، [از خداوند ،] درخواست کن؛ به تو عطا می شود» .
.
ص: 450
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا نادَی المُنادی فُتِحَت أبوابُ السَّماءِ ، وَاستُجیبَ الدُّعاءُ ، فَمَن نَزَلَ بِهِ کَربٌ أو شِدَّهٌ فَلیَتَحَیَّنِ المُنادِیَ ، فَإِذا کَبَّرَ کَبَّروا ، وإذا تَشَهَّدَ تَشَهَّدوا ، وإذا قالَ : «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ» قالَ : حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ ، وإذا قالَ : «حَیَّ عَلَی الفَلاحِ» قالَ : حَیَّ عَلَی الفَلاحِ ، ثُمَّ یَقولُ : اللّهُمَّ رَبَّ هذِهِ الدَّعوَهِ الصّادِقَهِ المُستَجابَهِ المُستَجابِ لَها ، دَعوَهُ الحَقِّ وکَلِمَهُ التَّقوی ، أحیِنا عَلَیها ، وَأمِتنا عَلَیها ، وَابعَثنا عَلَیها ، وَاجعَلنا مِن خِیارِ أهلِها أحیاءً وأمواتا . ثُمَّ یَسأَلُ اللّهَ حاجَتَهُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا سَمِعتُمُ المُؤَذِّنَ أذَّنَ فَقولوا : اللّهُمَّ افتَح أقفالَ قُلوبِنا لِذِکرِکَ ، وأتمِم عَلَینا نِعمَتَکَ وفَضلَکَ ، وَاجعَلنا فی عِبادِکَ الصّالِحینَ . (2)
عمل الیوم واللیله عن معاویه بن أبی سفیان :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا سَمِعَ المُؤَذِّنَ قالَ : «حَیَّ عَلَی الفَلاحِ» ، قالَ : اللّهُمَّ اجعَلنا مُفلِحینَ . (3)
سنن أبی داود عن اُمّ سلمه :عَلَّمَنی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن أقولَ عِندَ أذانِ المَغرِبِ : اللّهُمَّ إنَّ هذا إقبالُ لَیلِکَ وإدبارُ نَهارِکَ وأصواتُ دُعاتِکَ ، فَاغفِر لی . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :إذا قالَ المُؤَذِّنُ : «اللّهُ أکبَرُ» فَقُل : اللّهُ أکبَرُ ، وإذا قالَ : «أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ» فَقُل : أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ ، وإذا قالَ : «أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ» فَقُل : أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ ، فَإِذا قالَ : «قَد قامَتِ الصَّلاهُ» فَقُل : اللّهُمَّ أقِمها وأدِمها وَاجعَلنی مِن خَیرِ صالِحی أهلِها عَمَلاً . (5)
.
1- .. المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 731 ح 2004 ، حلیه الأولیاء : ج 10 ص 213 الرقم 555 ، الدعاء للطبرانی : ص 159 ح 458 ، عمل الیوم واللیله لابن السنی : ص 39 ح 98 کلّها عن أبی اُمامه ، کنز العمّال: ج 7 ص 686 ح 20920 .
2- .. الثقات لابن حبّان : ج 5 ص 153 ، عمل الیوم واللیله لابن السنی: ص 40 ح 100 نحوه وکلاهما عن أنس ، کنز العمّال: ج 7 ص 699 ح 20990 .
3- .. عمل الیوم واللیله لابن السنی : ص 37 ح 92 ، کنز العمّال: ج 7 ص 60 ح 17960 .
4- .. سنن أبی داود : ج 1 ص 146 ح 530 ، المستدرک علی الصحیحین: ج 1 ص 314 ح 714 ، السنن الکبری : ج 1 ص 604 ح 1935 ، المصنّف لابن أبی شیبه: ج 7 ص 36 ح 2 ، المعجم الکبیر: ج 23 ص 303 ح 680 کلاهما بزیاده «وحضور صلاتک» بعد «وأصوات دعاتک» ، کنز العمّال: ج 7 ص 698 ح 20985 .
5- .. دعائم الإسلام : ج 1 ص 145 ، بحار الأنوار: ج 84 ص 179 ح 11 .
ص: 451
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه مؤذّنْ بانگ [اذان] سر دهد ، درهای آسمان، گشوده می شوند و دعا مستجاب می گردد . پس هر کس اندوه یا گرفتاری دارد ، مترصّد [بانگ ]مؤذّن باشد و چون مؤذّن، دو تکبیر گفت ، تکبیر بگوید و چون شهادت گفت ، شهادت بگوید و هر گاه «حیَّ علی الصلاه» گفت ، بگوید : «حیَّ علی الصلاه» و هر گاه «حیَّ علی الفلاح» گفت ، بگوید : «حیَّ علی الفلاح» و سپس بگوید : بار خدایا! ای پروردگار این فراخوانِ راستینِ اجابت شده که به واسطه آن ، دعوت حق و کلمه تقوا اجابت می شود ! ما را بر این [دعوت]، زنده بدار و بر این بمیران و بر این بر انگیز و زنده و مرده ما را در زمره بهترین های اهل این [دعوت]، قرار بده . آن گاه حاجت خود را از خدا بخواهد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه صدای اذانِ مؤذّن را شنیدید ، بگویید : بار خدایا! قفل دل های ما را برای یادت باز کن و نعمت و فضل خود را بر ما کامل گردان و ما را در شمار بندگان شایسته ات قرار ده.
عمل الیوم و اللیله، ابن سُنّی به نقل از معاویه بن ابی سفیان :پیامبر خدا ، هر گاه بانگ «حیَّ علی الفلاحِ» مؤذّن را می شنید ، می گفت : «بار خدایا! ما را از رستگاران قرار بده» .
سنن أبی داوود به نقل از اُمّ سلمه :پیامبر خدا به من تعلیم داد که در هنگام اذان مغرب بگویم : بار خدایا! این ، [نشانه] آمدن شبِ تو و سپری شدن روزِ تو و صداهای دعوتگران توست . پس مرا بیامرز.
امام صادق علیه السلام :هر گاه مؤذّن گفت : «اللّه أکبر» ، تو نیز بگو : «اللّه أکبر» . هر گاه گفت : «أشهد أن لا إله إلّا اللّه » ، تو نیز بگو : «أشهد أن لا إله إلّا اللّه » . هر گاه گفت : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » ، تو نیز بگو : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » و هر گاه گفت : «قد قامت الصلاه» ، بگو : بار خدایا! نماز را به پا دار و پایدارش بدار ، و مرا از بهترین نمازگزارانِ شایسته قرار بده .
.
ص: 452
عنه علیه السلام :مَن قالَ حینَ یَسمَعُ أذانَ الصُّبحِ : «اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ بِإِقبالِ نَهارِکَ وإدبارِ لَیلِکَ ، وحُضورِ صَلَواتِکَ وأصواتِ دُعاتِکَ ، أن تَتوبَ عَلَیَّ إنَّکَ أنتَ التَّوّابُ الرَّحیمُ» ، وقالَ مِثلَ ذلِکَ حینَ یَسمَعُ أذانَ المَغرِبِ ، ثُمَّ ماتَ مِن یَومِهِ أو لَیلَتِهِ ماتَ تائِبا . (1)
ج الذِّکررسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن قالَ حینَ یَسمَعُ المُؤَذِّنَ : «أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، وأنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ ، رَضیتُ بِاللّهِ رَبّا ، وبِمُحَمَّدٍ رَسولاً ، وبِالإِسلامِ دینا» غُفِرَ لَهُ ذَنبُهُ . (2)
سنن أبی داود عن عائشه :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ إذا سَمِعَ المُؤَذِّنَ یَتَشَهَّدُ قالَ : وأنَا وأنَا . (3)
کنز العمّال عن النعمان بن سعد :کانَ عَلِیٌّ علیه السلام إذا سَمِعَ الأَذانَ قالَ : اُشهِدُ بِها کُلَّ شاهِدٍ (4) ، وأحمِلُها عَن کُلِّ جاحِدٍ . (5)
.
1- .. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 287 ح 890 ، ثواب الأعمال: ص 183 ح 1 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 253 ح 1 کلاهما عن عبّاس مولی الرضا عن الإمام الرضا علیه السلام ، کشف الغمّه: ج 3 ص 81 عن عیّاش مولی الرضا عن الإمام الرضا علیه السلام ، فلاح السائل: ص 404 ح 273 عن العبّاس الشامی عن الإمام الکاظم عنه علیهماالسلامنحوه ، بحار الأنوار : ج 84 ص 173 ح 1 .
2- .. صحیح مسلم : ج 1 ص 290 ح 13 ، سنن أبی داود : ج 1 ص 145 ح 525 ، سنن النسائی : ج 2 ص 26 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 239 ح 721 ، السنن الکبری : ج 1 ص 604 ح 1934 کلّها عن سعد بن أبی وقّاص ، کنز العمّال : ج 8 ص 362 ح 23275 .
3- .. سنن أبی داود: ج 1 ص 145 ح 526 ، المستدرک علی الصحیحین: ج 1 ص 321 ح 734 ، السنن الکبری : ج1 ص 603 ح 1929 ، کنز العمّال: ج 7 ص 60 ح 17959 .
4- .. هکذا فی المصدر ، ولعلّ صوابه: «أشهدُ بها معَ کلِّ شاهدٍ» .
5- .. کنز العمّال: ج 8 ص 359 ح 23259 نقلاً عن ابن منیع.
ص: 453
.